MODULNING O‘QUV MAQSADLARI

80 
bo‗ladi, ma‘naviy jihatdan yetuklikka erishadi. O‗spirin 16 yoshida mamlakat 
fuqarosi va 18 yoshida esa, saylash hamda saylanish huquqiga ega bo‗ladi. 
Bularning barchasi o‗spiringa fuqaro sifatida ijtimoiy jihatdan voyaga yetishi, 
hayotda o‗z o‗rnini topishi, o‗z taqdirini o‗zi hal qilishi va yetuk shaxs sifatida 
ma‘naviy o‗sishi uchun jamiki, shart-sharoitlarni yaratadi.
Ilk o‗spirinning shaxsi ijtimoiy hayotda, maktab jamoasida, tengqurlari bilan 
munosabatlarda, egallagan mutlaqo yangicha mavqei ta‘sirida, o‗qish va turmush 
sharoitidagi o‗zgarishlar ta‘sirida tarkib topa boshlaydi.
Mazkur davrning yana bir xususiyati - mehnat bilan ta‘lim faoliyatining bir 
hil ahamiyat kasb etishidan iboratdir. Mavjud shart-sharoitlar ta‘siri ostida 
o‗spirinning aqliy va axloqiy jihatdan o‗sishida o‗ziga xos o‗zgarishlar, yangi 
xislat va fazilatlar namoyon bo‗ladi. Yuqori sinf o‗quvchilari ijtimoiy hayotdagi 
dolzarb vazifalarni hal qilishda faol ishtirok eta boshlaydilar. Ijtimoiy hayotda faol 
qatnashish, ta‘lim xarakterining o‗zgarishi yigit va qizlarda ilmiy dunyoqarash, 
barqaror e‘tiqodning shakllanishiga, yuksak insoniy his-tuyg‗uning vujudga 
kelishiga, bilimni o‗zlashtirishga ijodiy yondashish kuchayishiga olib keladi. 
Hayotda o‗z o‗rnini topishga intilish kasb-hunar egallash, ixtisoslikni 
tanlash, istiqbol rejasini tuzish, kelajakka jiddiy munosabatda bo‗lishni keltirib 
chiqaradi. Biroq bu davr kuch-g‗ayrat, shijoat, qahramonlik ko‗rsatishga o`rinish, 
jamoat, jamiyat va tabiat hodisalariga romantiq munosabatda bo‗lish bilan boshqa 
yosh davrlaridan keskin farqlanadi. 
Ayniqsa, turmush va o‗qish faoliyatlarning yangicha shart-sharoitlari sinf 
jamoasidagi o‗zgacha vaziyat, o‗spirinlarning maktabda egallagan yuqori mavqei, 
jamoatchilik ishlarida tajriba orttirishlari ular oldiga yuksak talab hamda 
mas‘uliyatli vazifalar qo‗yadi. Bu davrda yuqori sinf o‗quvchilari maktab muhitida 
tashkilotchilik, rahbarlik, tarbiyachilik, tashviqotchilik vazifalarini o‗tay 
boshlaydilar. 
Ilk o‗spirinning psixik rivojlanishini harakatga keltiruvchi kuch jamoat 
tashkilotlari, maktab jamoasi, ta‘lim jarayoni qo‗yadigan talabalar darajasining 
oshishi bilan u erishgan psixik kamolot o‗rtasidagi ziddiyatdan iboratdir. Turli 

81 
qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar o‗spirinning axloqiy, aqliy, nafosat jihatdan tez 
o‗sishi orqali bartaraf qilinadi. 
Ilk o‗spirinlik yoshidagi o‗zgarishlar maktab, oila, shaxslararo 
munosabatlardagi mavqeni yanada mustahkamlashning muhim omili hisoblanadi. 
Lekin, yetakchi omil yuqori sinf o‗quvchisi faoliyatining xususiyati, mohiyati va 
mazmunidagi tub burilishdir. 
O‗spirinlarda, avvalo, o‗zini anglashdagi siljish yaqqol ko‗zga tashlanadi. 
Bu hol shunchaki o‗sishni bildirmaydi, balki o‗z, shaxsiyatining ma‘naviy-
psixologik fazilatlarini, faol ijtimoiy turmush tarzining maqsad va vazifalarini 
anglashni, oqilona baholashni aks ettiradi. O‗spirinda o‗zining ruhiy dunyosini, 
shaxsiy fazilatlarini, aql-zakovatini, qobiliyati hamda imkoniyatini aniqlashga 
intilish kuchayadi. O`z xulq-atvorini jilovlash, his-tuyg‗ulari hamda ichki 
kechinmalarini tushunish ishtiyoqi vujudga kela boshlaydi. 
O‗spirindagi o‗zini anglash turmush, o‗qish, mehnat va sport faoliyatlari 
taqozosi bilan namoyon bo‗ladi. Maktabdagi odatlanilmagan vaziyatning 
.shaxslararo munosabat va muloqot ko‗lamining kengayishi o‗zining aqliy, 
axloqiy, 
irodaviy 
his-tuyg‗ularining 
xususiyatlarini 
oqilona 
baholash, 
qo‗yilayotgan talablarga javob tariqasida yondashish o‗zini anglashini 
jadallashtiradi.
Katta maktab yoshidagi o‗quvchilarning o‗zini anglashga aloqador 
xususiyatlari mavjud. Ular avval, o‗zlarining kuchli va zaif jihatlarini, yutuq va 
kamchiliklarini, munosib va nomunosib qiliqlarini aniqroq baholash imkoniyatiga 
ega bo‗ladilar. Agar o‗smirda atrofdagi kishilarning oqilona baholashlari orqali 
aniq baholash yuzaga kelsa, o‗spirinda bu holat boshqacharoq tarzda kechadi, unda 
o‗z shaxsiy fazilatini, xulq-atvorini, aqliy va jismoniy mehnat faoliyatini tahlil 
qilish, qiyosiy baholash mayli kuchayadi. O‗spirin o‗smirga qaraganda o‗z 
ma‘naviyati va ruhiyatining xususiyatlarini to‗laroq tasavvur eta olsa ham, ularni 
oqilona baholashda kamchiliklarga yo‗l qo‗yadi Natijada u o‗z xususiyatlariga 
ortiqcha baho berib, manmanlik; takabburlik, kibrlanish illatiga duchor bo‗ladi, 
sinf va pedagoglar jamoalarining a‘zolariga g‗ayritabiiy munosabatda bo‗la 

82 
boshlaydi. Shuningdek ayrim o‗spirinlar o‗z hatti-harakatlari, aqliy imkoniyatlari 
va qiziqishlariga past baho beradilar va o‗zlarini kamtarona tutishga intiladilar. 
Yuqori sinf o‗quvchisining o‗smirlik yoshi davridagi boladan boshqacha 
yana bir xususiyati - murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, 
vijdon hissi, o‗z qadr-qimmatini e‘zozlash, sezish va fahmlashga moyillikdir. 
Masalan, o‗spirin yigit va qiz sezgirlik deganda nozik, nafis holatlarning farqiga 
borish, zaruratni tez anglash, xolisona yordam uyushtirishishini, shaxsning 
nafsoniyatiga tegmasdan amalga oshirishni tushunadi. O‗spirin o‗zining ezgu 
niyatini baholashga jamoada o‗z o‗rnini belgilash nuqtai nazardan yondashadi, 
chunonchi «O‗zim tanlagan mutaxassislikka yaroqlimanmi?» «Jonajon 
respublikamga, ota-onamga munosib farzand bo‗la olamanmi?» «Jamiyatning 
taraqqiyotiga o‗z ulushimni qo‗sha olamanmi?» degan savollarga javob qidiradi. 
Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, o‗quvchida o‗zining fazilati to‗g‗risida 
yaqqol tasavvur hosil qilish uchun o‗qituvchi unga juda ustalik, bilimdonlik, 
ziyraqlik bilan yordam berishi lozim. U o‗zining do‗stona, iliq munosabati bilan 
sinf jamoasi a‘zolari e‘tiborida ishonch, obro‗ qozonishi uchun har bir 
mulohazasida pedagogik-psixologik nazokatga rioya qilsa, yigit va qizlarda ham 
o‗z kuchiga, imkoniyatiga, qobiliyatiga, fahm-farosatiga ishonch hissini paydo 
qiladi. Ularda ustozga chuqur hurmat, minnatdorchilik tuyg‗ulari uyg‗onadi. 
O‗spirin o‗quvchida o‗zini anglash negizida o‗zini o‗zi tarbiyalash istagi 
tug‗iladi va bu ishning vositalarini topish, ularni kundalik turmushga tatbiq qilish 
ehtiyoji vujudga keladi. Lekin o‗zlarining o‗zini o‗zi tarbiyalashi psixologiyasidagi 
mavjud nuqsonlarga barham berish, ijobiy xislatlarni shakllantirish bilan 
kifoyalanib qolmay, ularni kattalarga xos ko‗p qirrali umumlashgan idealga mos 
ravishda tarkib toptirishiga yo‗naltirilgan bo‗ladi.
O‗spirinlik davrida o‗quvchilar o‗zlarida eng qimmatli fazilatlarni, o`quv va 
malakalarni ongli, rejali, tartibli, izchil va muntazam tarkib toptirishga ehtiyoj 
sezadilar. Ma‘lumki, yuqori sinf o‗quvchilari ma‘naviy-psixologik qiyofaga ega 
bo‗lish uchun oqilona o‗lcham, mezon vazifalarini bajaruvchi barkamol, 
mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini qidiradilar. 

83 
O‗spirinlarda ideallar bir necha ko‗rinishda namoyon bo‗lishi va aks etishi 
mumkin. Masalan, ular taniqli kishilarning qiyofalari, badiiy asar qahramonlari 
timsolida o‗zlarida yuksak fazilatlarni (sifatlarni) gavdalantirishni orzu qiladilar. 
Biroq yigitlar bilan qizlar o‗rtasida ideal obrazini tanlashda katta farq bo‗ladi. 
Masalan, qizlar ko‗pincha mehnatkash ayo`lning, jozibali, nazokatli, iboli, iffatli 
jamoat arbobining, badiiy asar qahramonining xususiyatlari mujassamlangan 
qiyofalarni ideal darajasiga ko‗taradilar. Ammo ayrim o‗quvchilar tarixiy 
shaxslarning masalan, baquvvat yo‗lto‗sar, quv josus va boshqalarning salbiy 
sifatlariga taqlid qilishga ham moyil bo‗ladilar. 
O‗spirin o‗quvchilarning o‗zini o‗zi tarbiyalashi maktabdagi jamoatchilik. 
tashkilotlarining, pedagoglar jamoasining tarbiyaviy ta‘siri doirasida amalga 
oshishi shart. Zeroki, o‗zini o‗zi takomillashtirish jamoada munosib o‗rin egallash, 
ijtimoiy burchni anglash va foydali mehnatga qiziqishga xizmat qilishi kerak. 
Kuzatishlar va hayot tajribalarining ko‗rsatishicha, ba‘zi hollarda o‗spirinlar 
o‗zlarini qo‗rqmas, jasur qilib ko‗rsatishga, noo‗rin hatti-harakatlarga moyil 
bo‗ladilar, qaltis yo‗llar bilan o‗z irodalarini tarbiyalashga intiladilar, goho 
hayotlarini xavf ostida qoldirishgacha borib yetadilar. Shuning uchun ularga sun‘iy 
usullar va vositalar yordamida qiyinchiliklarni bartaraf qilish mumkin emasligini 
tushuntirish kerak.
Shuningdek, ularni oqilona, maqsadga
muvofiq samarali usullardan 
foydalanish yo‗llari bilan tanishtirish, haqiqiy chiniqish malakalari bilan 
qurollantirish yaxshi natija beradi.
Yuqori sinf o‗quvchilari ma‘naviy xislatlarga, axloq normalarining 
mohiyatiga jiddiy munosabatda bo‗ladilar. Ular axloqiy turkumlar, birliklarning 
mazmunini chuqur anglay boshlaydilar, har qaysi axloqiy tushunchaning nozikligi 
va ko‗p ma‘noligini bilishga harakat qiladilar. Masalan, burch, vijdon, g‗urur, 
qadr-qimmat, faxrlanish, mas‘uliyat, or-nomus kabi tushunchalarni chuqur tahlil 
qila oladilar. Lekin ularning hammalari bu axloqiy tushunchalarni yaxshi 
anglaydilar, deb bo‗lmaydi. Shunga ko‗ra to‗g‗ri axloqiy qarashlar, tasavvurlar 
tarkib topishi uchun adolatli turmush tarzining o‗zi yetarli, deyish mumkin emas. 

84 
Va pedagog xotirjamlikka yo‗l qo‗ymasligi, sog‗lom muhit yaratish, barqaror 
shaxsni tarkib toptirish uchun doimo izlanishi zarur. Shuningdek, maktabda, bilim 
yurtida tarbiya ishlari izchil olib borilmasa, yigit va qizlarda chinakam, barqaror 
e‘tiqodlar shakllanmaydi. O‗spirinlarda axloqiy tushunchalarni oqilona 
shakllantirish lozim, ularga nojo‗ya-xulq-atvor, chet "el filmlarining mazmuni 
ma‘naviyatga va ruhiyatga salbiy ta‘sir etishini tushuntirish zarur. Ijtimoiy hayotda 
uchraydigan yaramas yurish-turishlarga, illatlarga zarba berish, ularning ta‘siridan 
yigit va qizlarni asrash pedagoglar jamoasining muhim vazifasi hisoblanadi. 
O‗spirinlarda balog‗atga yetish tuyg‗usi takomillashib borib, o‗zining o‗rnini 
belgilaydi va ma‘naviy dunyosini ifodalash tuyg‗usiga aylanadi. Bu hol uning 
o‗zini alohida shaxs ekanligini, o‗ziga xos xislatini tan olinishiga intilishida aks 
etadi. Bunga esa moddalarga mayl qo‗yish, murakkab tasviriy san‘atga, musiqaga, 
kasb-hunarga, tabiatga qiziqishni namoyish qilish yaqqol dalildir. 
Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, o‗spirin qizlar katta yoshdagi kishilarning 
ta‘siriga osonroq beriladilar, o‗spirin yigitlar esa, kattalardan ko‗ra tengdoshlari 
ta‘siriga ko‗proq beriladilar. Shuning uchun yuqori sinf o‗quvchisi shaxsining 
tarkib topishiga maktab muhiti xususan sinf jamoasi, rasmiy va norasmiy tengqur 
boshliqlar kuchli ta‘sir etadi. Sinf jamoasi umumiy maqsadni belgilashga, jamoa 
a‘zolari o‗rtasida iliq munosabatlar o‗rnatishga, shaxsiy va jamoatchilik 
munosabatlar rivojlanishiga imkoniyatlar yaratadi. Sinf va maktab jamoalari 
ta‘sirida matonatlilik, jasurlik sabrtoqatlilik, kamtarlik, intizomlilik, halollik, 
hamdardlik kabi fazilatlar takomillashadi va xudbinlik, loqaydlik, munofiqlik, 
laganbardorlik, dangasalik, qo‗rqoqlik, g‗ayrlik singari illatlarning barham topishi 
tezlashadi. Jamoa a‘zolari o‗rtasidagi ahillik, birlik, yagona maqsadga intilish, iliq 
psixologik iqlim mavjud salbiy hatti-harakatlarni yo‗qotish uchun xizmat qiladi 
Yuqori sinf o‗quvchilari shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat 
tashkilotlari alohida ahamiyat kasb etadi. Ularning yuksak talablar qo‗yishi 
natijasida o‗spirinlarda faollik, tashabbuskorlik, mustaqillik, qat‘iyatlilik, 
mas‘uliyatlilik, tanqidiylik singari fazilatlar barqarorlashadi, Mazkur tashkilotlar 
o‗spirinlardagi g‗oyaviy-siyosiy, vatanparvarlik, jamoachilik, insonparvarlik, 

85 
o‗zaro yordam, hamkorlik tuyg‗ularini mukammal bosqichga ko‗taradi. Ana 
shularni kuzatib tadqiq etgan psixolog L. I. Umanskiy tashkilotchilik qobiliyati 
o‗zaro uzviy bog‗liq quyidagi qismlardan iboratligini ta‘kidlaydi: 1) tashkilotchilik 
tuyg‗usi (psixologik topqirlik, kashfiyotchilik, odob, nazokat, amaliy aql-idrokda 
o‗z ifodasini topadi); 2) tengdoshlariga emotsional-irodaviy ta‘sir ko‗rsatish 
imkoniyati (muammolar yechimiga jalb qilish, ularning kuch-g‗ayratini 
biriktirish); 3) tashkilotchilik faoliyatiga moyillik (emotsional his-tuyg‗u, ijobiy 
munosabat, faollik ko‗rsatish, qat‘iy qiziqish va hokazolar). 
L. I. Umanskiyning fikricha, o‗spirin namunali tashkilotchi bo‗lishi uchun 
unda quyidagi xislatlar bo‗lishi kerak: a) axloqiy xislatlar-jamoatchilik, 
samimiylik, tashabbuskorlik, faollik, mehnatsevarlik; b) irodaviy xislatlar: 
matonat, qat‘iyat, mustaqillik tashabbuskorlik, batartiblik, intizomlilik; c) 
emotsional xislatlar-xushchaqchaqlik, tetiklik, hazilkashlik va yangilikni his etish, 
o‗z kuchiga ishonch, optimizm va boshqalar.
O‗spirinlarning yana bir muhim xislati ularda yuksak darajadagi do‗stlik, 
o‗rtoqlik, ulfatchilik, muhabbatning vujudga kelishidir. Shu his-tuyg‗ular yigit va 
qizlarning ma‘naviyati va psixologiyasida qanday tus olishiga qarab, tarbiyaviy 
chora va tadbirlarni amalga oshirish yaxshi natija beradi. Sinfdagi hamkorlik 
faoliyatida o‗zaro yordam hamjihatlilik, intilish va manfaatlar birligiga asoslangan 
o‗rtoqlik munosabatlari yuzaga keladi. O‗rtoqlik munosabatlarining yuksak 
ko‗rinishi - do‗stlik hissida namoyon bo‗ladi. Do‗stlik hissi o‗rtog‗iga 
mehribonlikda u bilan uchrashish va suhbatlashish, o‗z fikr va hissiyotlari bilan 
o‗rtoqlashishda ko‗rinadi. Haqiqiy do‗stlik hissi o‗zaro talabchanlik bilan bog‗liq 
bo‗lib, xatolarni birgalikda tuzatishda ifodasini topadi. 
O‗spirin o‗quvchilarda tabiat, san‘at, adabiyot, madaniyat, ijtimoiy hayot 
go‗zalliklarini payqash, idrok qilish, sevish, ulardan ta‘sirlanish, ma‘naviy ozuqa 
olish xislatlari paydo bo‗ladi. Ularning psixologiyasida mayin sado, yoqimli nido, 
qalbni to‗lqinlantiruvchi musiqa, nozik his-tuyg‗u ezgulik hislari, mayllari 
kuchayadi. Ayniqsa, estetik hislar ularning ma‘naviyatidagi qo‗pol, noxush, xunuk 
va yoqimsiz qiliqlarning yo‗qolishiga yordam beradi. Lekin bundan o‗spirinlar 

86 
jo‗shqin, keskin, shavq zavqli damlardan butunlay voz kechadilar, degan ma‘no 
kelib chiqmaydi. Shunga qaramay, o‗spirin yigit va qizlar orasida estetik tuyg‗usi 
to‗la shakllanmagan, noto‗g‗ri tasavvurga ega bo‗lgan shaxslar ham uchraydi. 
Ularda estetik his-tuyg‗u o‗ziga xos qarashlar va nuqtai nazarning o‗sishida ilm-
fan va texnikaning rivoji, tafakkurning takomillashuvi, taqlidchanlik muhim rol 
o‗ynaydi. Buning uchun muayyan reja asosida turli mo`zeylar ko‗rgazma va 
konsert zallariga, kino, teatr, radio va telestudiyaga sayohatlar uyushtirish 
maqsadga muvofiqdir. 
Yuqori sinf o‗quvchilarining o‗quv mashg‗uloti o‗z xususiyati va mazmuni 
bilan boshqa yosh davridagi o‗quvchilarning ta‘lim jarayonidan tubdan farq qiladi. 
Uquv rejasi va dasto`rining murakkablashuvi, yangi fanlar va fakultativ 
kurslarning kiritilishi o‗zlashtirishni nazariy tafakkur yordamida amalga oshirishni 
taqozo etadi. Ana shu sababli ularning o‗qishga munosabati ham o‗zgaradi, ularda 
fanlarga turlicha munosabatlar shakllana boshlaydi. 
O‗spirin o‗quvchilarning fanlarga munosabatlari asosan har qaysi fanning 
inson dunyoqarashidagi roliga bilish faoliyatidagi va ijtimoiy ahamiyatiga amaliy 
xususiyatiga o‗zlashtirish imkoniyatiga va uni o‗qitish metodikasiga bog‗liq 
bo‗ladi. 
Katta maktab yoshida bilishga qiziqish amaliy xususiyat kasb eta boshlaydi. 
Masalan, bu qiziqish ijtimoiy-siyosiy masalalarga, texnikaga, tabiatga, osmon 
jismlariga, jamiyatshunoslikka, huquqiy muammolarga, sport va hokazolarga 
yo‗nalgan bo‗ladi. Yuqori sinf o‗quvchilarining to‗garaqlarda faol qatnashishi 
qobiliyat va aqliy imkoniyatlariga qarab amalga oshadi. 
O‗spirinlarda sezgirlik, kuzatuvchanlik, takomillashib boradi, mantiqiy 
xotira, eslab qolishning yo‗l va vositalari esa ta‘lim jarayonida yetakchi rol o‗ynay 
boshlaydi. O‗spirinlar topshiriqlarni bajarishda, ularning ma‘nosi hamda 
mohiyatini to‗la anglab ish to`tadilar, eslab qolish, esda qolish, esga tushirish 
jarayonlarning samarali usullaridan unumli foydalanadilar. Bu jarayonlar 
muvaffaqiyatli amalga oshishini ta‘minlovchi diqqatning sifati va miqdori 
o‗zgaradi, Diqqatni ko‗chirish va taqsimlash sezilarli rivojlanadi, boshqalarning 

87 
nuqtai nazariga e‘tibor berish, ularning nutqini tinglash, yozib olish, mulohaza 
yuritish mahorati oshadi va aqliy qobiliyat takomillashadi. 
O‗spirinlarning tafakkuri tobora faol, mustaqil va ijodiy xususiyatlarga ega 
bo‗lib boradi. Lekin ularning fikr yuritishida birmuncha ob‘ektiv va sub‘ektiv 
kamchiliklar uchraydi. 
O‗spirin barcha faoliyat bosqichida mustaqil fikr yurita olmasligi uning 
psixikasidagi jiddiy kamchilikdir. O‗spirinlarga adabiy qahramon qiyofasini 
ifodalash, asar mohiyati, mazmuni va g‗oyasi yuzasidan mustaqil holda hukm va 
xulosa chiqarish topshirilganda ular, birinchidan, asarni o‗qishgan, biroq hech 
qanday xulosa chiqarishmagan, ikkinchidan, mavzuga ijodiy yondashmasdan 
o‗qituvchining har bir so‗zini esda saqlab qolib, hech o‗zgarishsiz qaytadan aytib 
berishga harakat qilishgan, uchinchidan, o‗zlari maktabdan va sinfdan tashqari 
faoliyatlarida eshitganlari, o‗qiganlari bilan o‗qituvchining axboroti, ma‘lumoti 
xabarni umumlashtirib javob berishgan, to‗rtinchidan, o‗z fikrlarini bayon etishga 
qiynalganlarida asardan ko‗chirmalar keltirishgan. 
Katta maktab yoshidagi o‗quvchilarda nazariy tafakkurni shakllantirishda 
to‗garak va fakultativ mashg‗ulotlar muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, o‗spirin 
o‗quvchining mustaqil fikrlashini rivojlantirishda, o‗qituvchilar, sinf rahbarlarining 
siymolari muhim rol o‗ynaydi. O‗qituvchilar o‗spirinlarda o‗rganilayotgan narsa va 
hodisalarning ob‘ektivligi, haqqoniyligi, to‗g‗riligiga ishonch hosil qilishlari, 
ulardan qanoatlantirishlari va ularni isbotlashga o‗rgatib borishlari zarur. 
Ikkinchidan, fan o‗qituvchilari ularni narsa va hodisalar to‗g‗risida original fikr 
yuritishga yo‗llashlari kerak. Uchinchidan, o‗quvchilarning mashg‗ulotlarda 
qo‗llanaverib, ma‘naviy eskirgan bir qolipdagi so‗zlardan, iboralardan 
foydalanishlariga yo‗l qo‗ymasliklari kerak. To‗rtinchidan, fan o‗qituvchilari 
o‗spirin yigit va qizlarga bilimlarini amaliyotga tatbiq qilishni o‗rgatishlari shart, 
buning uchun ularda amaliy malakalarni shakllantirishga harakat qilishlari lozim. 
Tafakkur boshqa psixik jarayonlardan ajralgan holda rivojlanishi mutlaqo 
mumkin emas. Shuning uchun tafakkur rivojlanishi bilan birga o‗quvchining nutq 
faoliyati ham o‗sadi. Bu esa o‗quvchida o‗z fikrini to‗g‗ri, aniq ifodalash 

88 
malakasini tarkib toptiradi, nutqining to`zilishini takomillashtiradi va lug‗at 
boyligini yanada oshiradi. O‗spirin adabiy asarlarni o‗qish va tushunish orqali 
mustaqil fikrlashga, mulohaza yuritish va munozaraga o‗rgana boradi. Unda asta-
sekin tabiat va jamiyat haqida o‗zining nuqtai nazari, e‘tiqodi, qarashi shakllanadi. 
Ma‘lumki shaxsning ana shu fazilatlari o‗smir fikrlashi, mustaqil o‗ylashi, to‗g‗ri 
hukm va xulosa chiqarishi, qat‘iy qarorga kelishining natijasidir. 
Yigit va qizlarning adabiy asarni baholashi, u haqda shaxsiy fikrlarini 
bildirishi, muammoli tomonlari yuzasidan bahslashuvi va hokazolarda insoniy 
xislatlarning muayyan darajada ishtirok etishi aql tanqidiyligining aynan 
o‗zginasidir. Turmushda uchraydigan noo‗rin tanqidiylik esa o‗spirinning badiiy 
didi va hayotiy tajribasi zaifligidir. O‗qituvchining ayni shu paytdagi asosiy 
vazifasi - o‗quvchilar tafakkuridagi tanqidiylikni haqqoniylik darajasiga 
ko‗tarishdan, ularga voqelikka odilona, oqilona tanqidiy nuqtai nazardan qarashni 
o‗rgatishdan iboratdir. 
Katta maktab yoshidagi o‗quvchi aqlining tanqidiyligida og‗machilikka 
moyillik kuchli bo‗ladi. Og‗machilikning eng asosiy sabablaridan biri - 
voqelikning mohiyatini ilmiy jihatdan to‗g‗ri tushunmaslikdir. Shuningdek, 
o‗spirinning «o‗z pozisiyasi»da bo‗sh kelmasligi, narsa va hodisalarning asl 
mohiyatini anglab turib, jo‗rttaga «o‗jarlik» qilishi ham ana shu og‗machilikning 
bir ko‗rinishidir. 
Ularda moddiy dunyo to‗g‗risida shaxsiy fikrlar, mulohazalar, ilmiy 
dunyoqarash tarkib topganidan keyingina tafakkurning tanqidiylik xususiyati 
rivojlana boshlaydi. Aqlning yoki tafakkurning tanqidiyligini tarbiyalashda 
o‗qituvchi o‗quvchining o‗ziga xos tipologik xususiyatiga, aqliy kamolot 
darajasiga, bilimlari saviyasiga, mulohaza doirasining kengligiga, nutq 
qobiliyatiga, shaxsiy nuqtai nazariga, o‗qishga nisbatan munosabatiga, 
qiziqishining xususiyat va darajasiga, aqliy faoliyat operasiyalarini qanchalik 
bilishiga, mavjud o‗qish ko‗nikmasi va malakalariga alohida e‘tibor berishi lozim. 
Aql tanqidiyligining rivojlanishi yuqori sinf o‗quvchilarini moddiy dunyoni, 
atrof muhitni o‗rganishga, o‗quv materiallarni puxta o‗zlashtirishga, ta‘lim 

89 
jarayonida tashabbuskorlikka, faollikka da‘vat etadi va bundan tashqari, voqelikni 
isbotlash va asoslash ko‗nikmalari tarkib topishiga imkon yaratadi. 
O‗rganilayotgan hodisa to‗g‗risida hukm va xulosa chiqarish tasdiqlash yoki inkor 
qilish qobiliyatini rivojlantiradi. 
O‗spirin tafakkurining sifatini uning mazmundorligi, chuqurligi, kengligi, 
mustaqilligi, samaradorligi, tezligi tashkil qiladi. Tafakkurning mazmundorligi 
deganda, o‗spirin ongida tevarak-atrofdagi voqelik bo‗yicha mulohazalar, 
muhokamalar va tushunchalar qanchalik joy olganligi nazarda to`tiladi. 
Tafakkurning chuqurligi deganda, moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning 
asosiy qonunlari, xossalari, sifatlari, o‗zaro bog‗lanishi va munosabatlari 
o‗spirinning fikrlashida to‗liq aks etishi tushuniladi. Tafakkurning kengligi esa, 
o‗zining mazmundorligi va chuqurligi bilan bog‗liq bo‗ladi. Yuqori sinf o‗quvchisi 
narsa va hodisalarning eng muhim alomat va xususiyatlarini mujassamlantirsa, 
o‗tmish, hozirgi zamon va kelajak haqidagi mulohazalarini bildira olsa, buni keng 
tafakkur deyiladi. Tafakkurning mustaqilligi deganda, o‗spirin tashabbuskorlik 
bilan o‗z oldiga yangi vazifalar qo‗ya bilishi va ularni hech kimning yordamisiz 
oqilona usullar bilan bajara olishi tushuniladi. Aqlning tashabbuskorligi deganda, 
o‗spirinning o‗z oldiga yangi g‗oya, muammo va vazifalar qo‗yishini, ularni 
amalga oshirishda samarador vositalarni ham o‗zi topishga intilishini anglaymiz. 
Aqlning pishiqligi vazifalarni bajarishda yangi usullarni tez izlab topish va qo‗llay 
olishda, eskirgan vositalardan qutulishda namoyon bo‗ladi. Agar o‗quvchi 
muayyan vaqt ichida ma‘lum soha uchun qimmatli yangi fikrlarni aytgan bo‗lsa, 
nazariy va amaliy vazifalarni hal qilishda yordam bersa, buni samarador tafakkur 
deyiladi. Tafakkurning tezligi savolga to‗liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. 
O‗spirin tafakkurining tezligi qator omillarga: birinchidan, fikrlash uchun zarur 
materialning xotirada mustahkam saqlanganligiga, uni tez yodga tushira olishga, 
muvaqqat bog‗lanishning tezligiga, turli his-tuyg‗ularning mavjudligiga 
o‗quvchining diqqati va qiziqishiga; ikkinchidan, o‗spirinning bilim saviyasiga, 
qobiliyatiga, egallagan ko‗nikma va malakalarga bog‗liqdir. 
O‗spirin qobiliyati, layoqati va iste‘dodi ta‘lim jarayonida mehnat 

90 
faoliyatida rivojlanadi. Uning qanchalik iste‘dodli ekanini aniqlash uchun 
ziyraqligi, jiddiy sinovga shayligi, mehnatga moyilligi, intilish, psixik tayyorligi, 
mantiqiy fikrlashining tezligi, izchilligi, samaradorligiga e‘tibor berish kerak. 
Qobiliyatning o‗sishi bilimlar, ko‗nikmalar, malakalarning sifatiga bog‗liq bo‗lib, 
shaxsning kamol topish jarayoniga qo‗shilib ketadi. 
Ilk o‗spirinlikda o‗tiladigan darslar, laboratoriya ishlari va amaliy 
mashg‗ulotlar, referat konspekt yozish kabi ta‘limiy faoliyat turlari yuqori sinf 
o‗quvchilari o‗zlashtirishi zarur materiallarni mustaqil holda tushunishga olib 
keladi. Bu ishlar kundan-kunga ko‗proq ahamiyat kasb etishi natijasida tafakkur 
tobora faol, mustaqil, ijodiy tus olib boradi. Bularning barchasi ilmiy-nazariy 
tafakkurning 
shakllanishiga, 
tevarak-atrofdagi 
voqelikning; 
umumiy 
qonuniyatlarini bilish qobiliyati o‗sishiga, aqliy imkoniyatlar vujudga kelishiga, 
tabiat va jamiyat rivojlanishining qonunlarini anglab olishga muhim shart-
sharoitlar yaratadi. 
O‗spirinlar biror hodisani asoslagan, isbotlagan paytlarida uning muhim 
xususiyatlariga, birlamchi jihatlariga sinchkovlik bilan qaray boshlaydilar. 
Darsliklardan o‗qigan va o‗qituvchilardan eshitgan axborotlar, xabarlar va 
ma‘lumotlarga ishonish va ulardan qanoat hosil qilish uchun faol harakat qiladilar, 
biroq ularda o‗smirlar singari obro‗ ketidan ergashish juda kam sodir bo‗ladi. Ular 
har bir darsda tanishilgan materiallarning mohiyatiga, inson uchun zarurligiga 
ishonch hosil qilishga to‗xtovsiz intiladilar. Ba‘zan ta‘lim jarayonida o‗spirin 
tomonidan biror narsaga e‘tiroz bildirsa yoki shubhalansa, uni nohaq ravishda 
qoralaydi. Tafakkurni oqilona yo‗llar bilan o‗stirish uchun favqulodda holatlarda 
o‗quvchining mazkur xususiyatini yomonlamay, balki uni rag‗batlantirish 
to‗g‗riroq bo‗ladi. 
O‗spirinlik yoshida yuqori sinf o‗quvchilari aqliy faoliyatning omillari va 
usullari bilan yetarli darajada qurollangan bo‗ldilar. 
Shunday qilib ta‘lim jarayonida turli fanlarni o‗qitish tufayli keng ko‗lamli 
bilimlar sistemasi o‗zlashtirilishi orqali yuqori sinf o‗quvchilarida tafakkurning 
faolligi, mustaqilligi, mazmundorligi, mahsuldorligi ortadi. Ularda dialektik-

91 
materialistik refleksiv nazariy tafakkur tarkib topadi. Shu sababli voqelikning ichki 
bog‗lanishlari, munosabatlari jamiyat rivojlanishining qonunlarini bilish va anglab 
olish ko‗nikmasi yuqori pog‗onaga ko‗tariladi. 
Agar o‗smirlar tafakkuri yaqqol-obrazli tafakkurning mavhum tafakkurga 
aylanishi bilan xarakterlansa, katta maktab yoshidagi o‗quvchilarda dialektik-
materialistik tafakkur qobiliyati rivojlana boshlaydi va bu tafakkur tabiat hamda 
jamiyat rivojlanishining umumiy qonunlari bilan bevosita bog‗liq bo‗ladi. Mazkur 
qonunlarning vujudga kelishi, o‗zgarib borishi, o‗ziga xos xususiyatga ega bo‗lishi, 
shuningdek, o‗zaro uzviy bog‗liqligiga doir murakkab bilimlar o‗spirinlarning yosh 
xususiyatiga aynan mosdir. 
Endigina o‗sib kelayotgan o‗spirin o‗quvchilar kasbga qanday 
yondashadilar? Bu muammo ko‗pchilikni qiziqtiradi. Kuzatishlardan va turmush 
tajribasidan ma‘lumki, odatda ilk o‗spirinlik yoshidagi o‗g‗il-qizlar hayotda 
mustaqil qadam tashlash to‗g‗risida aniq, asosli fikr bildirishga qiynaladilar. Shu 
sababli kasb tanlash davrida oqilona va to‗g‗ri yo‗l tutishni bilmay dovdirab 
qoladilar yoki tavakkaliga ish ko‗radilar. O‗zlarining imkoniyatlarini hisobga olib 
harakat qilishga ojiz bo‗ladilar. 
Natijada noxush kechinmalar, umidsizliklar, ijtimoiy sustlik holatlari 
vujudga keladi. Yuqori sinf o‗quvchilarining ba‘zilari kasb tanlashda yaqqol 
ko‗zga tashlanib turgan namunalarga taqlid qiladilar. Bunda o‗z atroflaridagi yaqin 
kishilarni nazarda tutadilar, ularning yo‗lidan borishni mo‗ljallaydilar. 
O‗quvchilar maktabda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, har qaysi 
o‗spirin fizika yoki matematika bilan tanishadilar. Biroq ularning hammasi 
kelajakda fizik yoki matematik kasbini egallashni xohlayvermaydi. Maktabda yer 
kurrasi o‗rganiladi, barcha planetalarning xususiyati bilan tanishiladi, uzoq qit‘alar 
dunyo xalqlari tarixi va san‘ati bo‗yicha bilimlar beriladi. Ammo barcha 
o‗quvchilar sayyoh bo‗lishni istamaydi. Fan asoslari o‗quvchilarga keng ko‗lamda 
ma‘lumot va axborotlar berishga moslashtirilgan bo‗lib, o‗spirinlar olingan 
bilimlarning kelajak, shaxsiy turmush, bilimdon shaxs bo‗lish uchun amaliy 
ahamiyatini anglab olishi kerak. 

92 
Katta yoshdagi maktab o‗quvchilarida biror o‗quv faniga ishtiyoq natijasida 
ularda har hil kasblarga qiziqish vujudga keladi. Tanlangan kasbni o‗zlashtirish 
bilan bog‗liq fanga qiziqish ham orttiradi. Natijada to‗garak, mashg‗ulotlariga va 
fakultativ kurslarga ko‗chish imkoniyati vujudga keladi. Bunday imkoniyatdan 
unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Yuqori sinf o‗quvchilarini qiziqishlari, mayllari, intilishlari, qobiliyatlari, 
iste‘dodlari asosida tanlagan kasblariga to‗g‗ri yo‗naltirish o‗spirinlar uchun katta 
hayotiy masaladir. Kasb tanlash jarayonida o‗spirinlarga o‗qituvchilar, ota-onalar, 
jamoatchilik o‗z kasbining ustalari, murabbiylar alohida e‘tibor berishlari kerak. 
Ko‗p hollarda o‗spirinlar kattalarning maslahat va tavsiyalarini hisobga olgan 
holda qat‘iy bir qarorga kelishlari mumkin, chunki ular o‗z xohishlarini har 
tomonlama asoslab bera oladilar. 
V.A. Krutetskiyning ma‘lumotlariga qaraganda, pedagogika instituti 
talabalarining yarmi o‗qituvchilik kasbini yoqtirib o‗qishga kirgan. Ularning 
qolgan qismi esa institutga tasodifan kirib qolgan. Biroq bu oliy o‗quv yurtiga o‗z 
xohishi bilan kirgan talabalar orasida ham har hil mulohazalar mavjud. Pedagog 
kasbini yoqtirib o‗qishga kirgan talabalarning chorak qismi faqat olgan bilimlarini 
boshqalarga o‗rgatish maqsadini bildirgan bo‗lsalar, yana shuncha o‗spirinlar 
institutda o‗qitilayotgan biror fanni sevganlari uchun o‗qishga kirganini aytgan. 
Talabalarning beshdan bir qismi bolalarni chin ko‗ngildan yaxshi ko‗rgani uchun 
o‗qituvchilik kasbini tanlagan. 
O‗rta maktabni bitirgunicha hamma o‗quvchilar kasbini qat‘iy tanlaydi, 
deyish mumkin emas. Ularning aksariyati o‗zi kelajakda kim bo‗lishini tasavvur 
ham qila olmaydi va kelajak rejasini ham to`zmaydi. Ilk o‗spirinlarning ko‗pchiligi 
o‗rta maktabni tugatgandan so‗ng, oliy o‗quv yurtida ham o‗qish to‗g‗risida 
gapiradilar, bu haqda orzu qiladilar. Lekin unga kira olmagan, ya‘ni o‗zining 
asosiy maqsadiga erisha olmagan yoshlar tushkunlikka tushadilar. Butun orzu-
umidlarim barbod bo‗ldi, deb o‗ylaydilar, ba‘zilari kelgusi yilda o‗qishga kirishga 
umid bog‗laydilar. Kasb-hunarga har hil munosabatlar hosil bo‗lishining asosiy 
sababi maktabda o‗qish davrida kasb tanlash bo‗yicha turli hil niyatlar paydo 

93 
bo‗lishidir. 
V. A. Krutetskiy o‗spirinlarda uchraydigan motivlardan quyidagilarni 
alohida ifodalaydi: a) biror o‗quv faniga qiziqish; b) vatanga foyda keltirish istagi 
(o‗ziga xos psixologik xususiyat va qobiliyatni hisobga olmagan holda); shaxsiy 
qobiliyatini ro‗kach qilish; c) oilaviy an‘analarga rioya etish (vorislik); d) do‗stlari 
va o‗rtoqlariga ergashish; e) ish joyi yoki o‗quv yurtining uyiga yaqinligi; g) 
moddiy ta‘minlanish; j) o‗quv yurti ko‗rinishining chiroyliligi yoki unga joylashish 
osonligi. 
Shuningdek, boshqa turdagi motivlar, masalan, shaxsning biror kasbga, 
fanga moyilligi, maqsadi, unga intilishi, kasb to‗g‗risidagi ma‘lumoti, o‗zining 
sihat-salomatligi, asab sistemasining va temperamentining xususiyati va hokazolar 
ham bo‗lishi mumkin. 
O‗spirinlarda kasblar haqida yaqqol tasavvur bo‗lmasligi sababli, ular 
ko‗proq xatoga yo‗l qo‗yadilar. Tanlangan yoki tanlanishi zarur bo‗lgan kasb 
qanday shaxsiy fazilatlarni talab qilishini tushunib yetmaydilar. O‗z qobiliyatlarini 
oqilona baholay olmasliklari tufayli u yoki bu kasbni egallash uchun qanchalik tez 
va aniq harakat qila olishlarini, bu ishga moslasha olishlari mumkinligini 
bilmaydilar. Biroq hozir mazkur ko‗ngilsiz holatlarning oldini olish va bartaraf 
etish imkoniyatlari mavjud. Buning uchun quyidagi pedagogik-psixologik 
omillarga alohida e‘tibor berish maqsadga muvofiqdir: 1) kasblarni o‗rganish 
usullarini ishlab chiqish, ularni tasniflash va lo‗nda qilib ifodalash; 2) 
o‗qituvchining kasblar bo‗yicha tashviqot ishlari olib borishi, o‗quvchilarga 
kasblar yuzasidan maslahatlar berishi o‗spirin va uning ota-onasi bilan birga 
kasbga yo‗naltirish tadbirlarini ko‗rib chiqishi; 3) o‗spirinlarni kasbning asosiy 
turlari bilan tanishtirish; 4) mehnat ta‘limi darslarida yuqori sinf o‗quvchilarini 
kasbga tayyorlash va qiziqish uyg‗otish; 5) psixodiagnostik va kasb tanlash 
usullarining amaliyotga tatbiq qilishga moslashtirilgan turlarni ishlab chiqish; 6) 
joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashkil etish; 7) kasb tanlash 
targ‗iboti yuzasidan o‗spirinlarni ommaviy axborot vositalariga jalb qilish va 
psixologik jihatdan tayyorlash. 

94 
Tadqiqotchilar va amaliyotchilar tomonidan kasbga yo‗naltirishning usul va 
usuliyatlari ishlab chiqilgan. Kasblarni xususiyatlariga qarab tasniflash va ularni 
ma‘lum tartibga solib ifodalab berishga erishilgan. Bu borada Ye. A. Klimovning 
sxemasi alohida ahamiyatga ega. U quyidagi kasb turlarini tavsiya qiladi: 
1) polizchi, chorvador, asalarichi, zootexnik, agronom, o‗rmonchi - bionika 
mutaxassisligi «inson - tabiat»; 
2) chilangar, tokar, montyor, konstruktor, radiotexnik, muhandis - texnika 
mutaxassisligi «inson - texnika»; 
3) ofisiant, sotuvchi, hamshira, o‗qituvchi, tarbiyachi, tashkilotchi-
sosionomika mutaxassisligi «inson -inson»; 
4) bo‗yoqchi, nusxa ko‗chiruvchi, musiqachi, badiiy bezovchi yoki 
pardozlovchi, bastakor, yozuvchi, rassom-ergonomika mutaxassisligi - «inson - 
badiiy obraz». 
Oddiyroq ifodalansa, kasblarni tabiatga xizmat qilishga, texnikaga xizmat 
qilishga, insonga xizmat qilishga va badiiy obrazlar ustida ishlashga doir kasblarga 
ajratish mumkin. Lekin mazkur kasblar tasnifida ularning ko‗pchiligi 
ifodalanmagan. Ana shu guruhlarga o‗nlab yondosh kasb - hunarlarni kiritish 
mumkin. 
Kasb tanlashga yo‗llash va kasblarni targ‗ib qilish usullaridan biri - 
ko‗rsatmali vositalar, ya‘ni fotostendlardan, kitoblar ko‗rgazmasidan, yosh rassom 
va tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining mahsulidan, naqqoshlik va texnika to‗garagi 
ishlaridan foydalanishdir. Bundan tashqari mo`zeylarga ekskursiyalar uyushtirish 
orqali ham ayrim kasblarga qiziqish uyg‗otish mumkin. 
Yuqorida aytilgan mulohazalardan ko‗rinib turibdiki, kasb-hunar to‗g‗risida 
axborotlar, maslahatlar berishning o‗zi ongli ravishda kasb tanlash uchun yetarli 
emas. Shunga ko‗ra o‗spirin o‗quvchilarning bilish faoliyatini kuchaytirish, ularni 
mustaqil bilim olishga o‗rgatish ularga o‗zlarini muayyan faoliyatda sinab ko‗rish 
imkoniyatini yaratadi. Lekin kasbga yo‗naltirishning boshqa yo‗l va vositalarini 
ham qidirish va qo‗llash kerak. 
Mehnat psixologiyasining mutaxassislari kasbga yo‗naltirishning boshqacha 

95 
usullarini: barcha fanlarni o‗qitishning politexnik jihatini chuqurlashtirishni; tabiiy-
matematik fanlarda atrofdagi ishlab chiqarishdan ob‘ekt sifatida foydalanishni; 
ijtimoiy turkumdagi fanlarni o‗qitishda o‗lkashunoslik materiallarini qo‗llab 
o‗quvchilarning kasbga qiziqishni oshirish, mehnatga ishtiyoq uyg‗otishni: 
darslarda kasblar haqida axborotlar berib borishni; mehnat sohalari bilan 
o‗quvchilarning mustaqil tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya etmoqdalar. 
Qishloq maktablarida kasb tanlash bo‗yicha qo‗shimcha imkoniyatlar ham 
mavjud. Chunonchi yozda yuqori sinf o‗quvchilarini ishlab chiqarishga bemalol 
jalb etish mumkin. Bunda jismoniy mehnatga o‗spirinlarni qiziqtirish, mehnat 
nashidasidan bahramand etish, ularda mamnuniyat hissini tarkib toptirish, ularda 
rejali mehnat qilish ko‗nikmasini vujudga keltirish, javobgarlik va mas‘uliyat 
hissini tarkib toptirish lozim. O‗spirinlarni mehnatga tayyorlanishga 
rag‗batlantirishni malaka darajasini berish bilan yakunlash ma‘qul. Ishlab chiqarish 
mavsumida o‗quvchilar brigadalarini tuzishda ularning yoki xususiyatlari, 
qiziqishlari va aqliy kamolotini hisobga olish zarur. Brigadalarda ishlash mehnat 
va kasbga psixologik tayyorgarlik bosqichi bo‗ladi. O‗quvchilar o‗zining qaysi 
kasb-hunarga yaroqliligi yoki yaroqsizligini amaliy ishlarda sinab ko‗radilar va 
o‗zlariga ishonch hosil qiladilar. 
Kasb tanlashda o‗spirin yigit-qizlarda qator maqsadlar vujudga kelishi 
mumkin. Dastlabki maqsad - bosh maqsad deb ataladi va u umumxalq mehnatiga 
o‗z ulushini qo‗sha olamanmi, qanday inson bo‗lib yetishaman, hayot va faoliyat 
ideallari nimalar bo‗lishi lozim, degan fikrlardan iborat bo‗ladi. Yaqin va yaqqol 
maqsad - dastlabki faoliyat sohasi, mutaxassislikni qanday va qaerda egallash, 
o‗qishni tugatgach, dastlabki mehnat faoliyat qaysi lavozimdan boshlanishi, 
mehnat mahoratini oshirish istiqbollari haqidagi mulohazalardan tashkil topadi. 
Psixologik nuqtai nazardan maqsadga erishishning tashqi va ichki shart-sharoitlari 
mavjud. Tashqi sharoitlarga maqsad yo‗lidagi har hil qiyinchiliklar, qarama-
qarshiliklar, ziddiyatlar mazkur muassasa yoki tashkilotning imkoniyatlari, 
muayyan sub‘ektga-yosh kasb egasiga ko‗rsatishi mumkin bo‗lgan qarshiligi va 
hokazolar kiradi. Maqsadga erishishning ichki shart-sharoitlariga shaxsning 

96 
imkoniyatlari, sihat-salomatligi, aqliy qobiliyati, tirishqoqligi, irodaviy sifatlari 
(chidamliligi, sabr-toqati, tanlagan kasbi bo‗yicha ishlashi uchun zarur fazilatlari 
va hokazolar kiradi.
Psixologiya fanida maqsadga erishish faoliyatining qo‗shimcha, yordamchi 
turlari ham amalda uchrab turadi. Ular asosiy maqsad vositalari ish bermay 
qolganda qo‗llanadi. O‗spirinlar tajribasida shunday hollar ro‗y beradiki, asosiy 
maqsadni amalga oshirishda, yengish qiyin to‗siqlarga duch kelinadi, ana 
shundagina yordamchi vositalardan foydalaniladi. Bunday holatni tasavvur etish 
uchun o‗spirinlar tajribasidan quyidagi ko‗chirmani keltiramiz: «Konkurs bo‗yicha 
yaqin oradagi hunar-texnika bilim yurtiga kira olmayman, shuning uchun xuddi 
shu mutaxassislik bo‗yicha boshqa bilim yurtiga kirish uchun harakat qilaman...» 
Kasb tanlovchi o‗spirinning mulohazasidan ko‗rinib turibdiki, u bir emas, balki bir 
nechta qo‗shimcha maqsaddan foydalanishga intilyapti. Shunga o‗xshash 
maqsadga erishishning qo‗shimcha, yordamchi yo‗l va vositalari uchrashi mumkin. 
Qo‗yilgan maqsadni ro‗yobga chiqarish uchun intilish kasb tanlash jarayonida 
o‗spirinlar shaxsiyatida jur‘atlilikni vujudga keltiradi. Bu fazilat o‗spirin 
shaxsining ajoyib yutug‗idir. 
Yuqori sinf o‗quvchilarining professiogramma bilan tanishishida asosiy 
maqsad quyidagi tarkibiy qismlarni, jihatlarni o‗z ichiga qamrab oladi a) asosiy 
mehnat qurollari - kasb tanlovchining diqqati, shijoati, fikr-xayo`li-xuddi shu 
qurollariga qaratilgan va yo‗naltirilgan bo‗lishi kerak; b) asosiy mehnat 
operasiyalari: mehnat quroli bilan qanday faoliyatni amalga oshirish imkoniyati 
mavjudligini aniqlash va qaysi sohalarda ishlatish mumkinligini bilish; ishlab 
chiqarish jarayonidagi operasiyalarning rolini to‗g‗ri tasavvur qila olish; 
operasiyalarning yangi variantlarini qidirib topish uchun harakat qilish; c) asosiy 
qurollar va vositalar; qo‗l asboblaridan - chilangar xirurg, g‗ijjakchi, kamon 
chaluvchi kabi kasb egalari foydalanadi; d) mehnat sharoitlari: kasb tanlovchini 
qurshagan tabiiy muhit va sharoitlar, kishilar va hokazolar. 
Yuqoridagi mulohazalarga asoslanib, o‗spirinlarni o‗z qiziqishlari, mayl, 
ehtiyoj, iqtidor, qobiliyat, ko‗nikma va malakalarini hisobga olgan holda kasb 

97 
tanlashga yo‗naltirish jamiyatning rivoji uchun puxta zamin hozirlaydi.

Download 1,72 Mb.