70
ikkinchidan, kasbga uzoq va noaniq tasavvurga binoan baho berish;
uchinchidan, biror kasb egasi bo‗lmish kishiga nisbatan ijobiy yoki salbiy
munosabatda bo‗lishni tegishli kasbga ko‗chirish;
to‗rtinchidan, kasbning oddiy kundalik tomonini nazar - pisand qilmasdan,
uning tashqi tomoniga, sirtiga maxliyo bo‗lish;
beshinchidan, o‗rtoqlarining ta‘siri ostida "kompaniya uchun" kasb tanlash
kabi xatoliklarga duch kelishi mumkinligini ta‘kidlab o`tadi.
O‗spirinlar kasb tanlash to‗g‗risida yaqqol tasavvuriga ega bo`lmaganliklari
boisdan ko‗proq xatoga yo‗l qo‗yadilar. Tanlangan yoki tanlanishi zarur bo`lgan
kasb undan qanday shaxs fazilatlarining talab qilishini tushunib yetmaydilar. Ular
o`z layoqatlarini oqilona baholashga qurbi yetmaganligi uchun u yoki bu kasbni
egallanganda qanday tezlikda va aniqlikda harakat qilishigina,
sezish va idrok
qilish xususiyatlarini, asab tizimining muvofiqlashishi mumkinligini bilmaydilar.
Shuning uchun yuqorida bayon qilib o‗tilgan xatolarga yo‗l qo‗yadilar. Biroq
xozirgi davrda bunday ko‗ngilsiz xolatlarning oldini olish imkoniyatlari mavjud.
Buning uchun quyidagi pedagogik psixologik va ijtimoiy xususiyatli umumiy
tomonlarga aloxida e‘tibor berish maqsadga muvofiq.
O‗qish motivlari muammosini tadqiqot qilgan jaxon psixologlari ularni ikki
kategoriyaga yoki guruhga ajratib tekshirishni lozim topadilar.
Birinchi
kategoriyaga taalluqli motivlar o‗quv faoliyatining mazmuni, moxiyati hamda
uning jarayonlari, sharoitlari bilan bevosita uyg`unlashgandir.
Ikkinchi
kategoriyaga kiruvchi motivlar tizimi o‗quvchilarning atrof - muxit bilan keng
ko‗lamdagi o`zaro munosabatlariga ularning begona, o`zga kishilar bilan
muomalaga
kirishish extiyojiga, ijtimoiy turmush voqeliligiga nisbatan shaxsiy
qarashiga bog`liqdir.
O‗quv faoliyati mazmuni bilan uzviy bog`liq motivlar tizimini shartli
ravishda ikki guruhga ajratib, ularni ijobiy (musbat, pozitiv) va salbiy (manfiy,
negativ) deb nomlash mumkin. Bunday atamalarni qo`llashdan
asosiy maqsad
maxalliy an‘ana, ijtimoiy tajriba (stereotipizatsiya darajasidagi ta‘sirchan kuchli
tashqi omil) ekstremal xolat ta‘sirida keskin ruxiy burilishlar yasashga qodir
71
psixologik mexanizmlarni aniqlashdan iboratdir. Odatda salbiy (negativ)
motivatsiya shunday vaziyatda vujudga kelishi mumkinki, qachonki o‗quvchi
bilimlarni o`zlashtirmaslik oqibati qanday ko‗ngilsiz
xolatlarga olib kelishini
anglab yetsa (jazolanish, ota - onalar tanbexi, sinfdoshlar e‘tirozi, yomon baho
olish, jamoa a‘zolari orasida obro`sizlanish va boshqalar) va ana shunga muvofiq
say‘i - xarakatlarni amalga oshirsa. Salbiy motivatsiyaga ega bo`lgan o‗quvchi
kamroq mo`sibatli (mushkul axvol) yo‗lni tanlab, ta‘lim jarayonida qatnashishda
davom etadi. Bunday o‗qish motivatsiyasiga aloqador o‗quvchilar
yuqori
ko‗rsatkichlarga, muvaffaqiyatli o`zlashtirish imkoniyatiga ega bo`lmaydilar,
chunki ishtiyoqsiz darsga qatnashish tuyg‗usi, bilim va o‗quv predmetiga nisbatan
qiziqishning mavjud emasligi bunga ma‘naviy to`siq bo`lib xizmat qiladi. Buning
natijasida o`zlashtirmovchi, bo`sh o`zlashtiruvchi, sust o‗quvchilarning safi taboro
kengayib boradi, bu narsa kundalik odatga aylana borsa, u stereotip darajasiga
o`sib o`tishi mumkin. Mustaqil va muvaffaqiyatli o‗qish esa, shaxsdan faol, qatiy,
ijodiy izlanishlarni takozo qiladi va shunga o`xshash talablarni o`zlashtiruvchi
oldiga qo‗yadi. Shaxsning mazkur xolatlarga tayyor emasligi,
undagi
imkoniyatlarning cheklanganligi sababli o`zlashtirmovchilar qatorini to`ldirishga,
bir sinfda yoki kursda ikki yil o‗qishga olib keladi, usha qiyinchiliklar bilan o`z
sinfi, kursini tamomlaydi. Bunday toifadagi o‗quvchilar yoki talabalar o‗quv
faoliyati motivatsiyasini qayta ko`rish evaziga ijobiy natijalarga erishish mumkin.
