Psixologik ta’sir - bu turli vositalar yordamida insonlarning fikrlari,
hissiyotlari va hatti-harakatlariga ta‘sir ko‗rsata olishdir. Ijtimoiy psixologiyada
psixologik ta‘sirning asosan uch vositasi farqlanadi.
1. Verbal ta’sir - bu so‗z va nutqimiz orqali ko‗rsatadigan ta‘sirimizdir.
Bundagi asosiy vositalar so‗zlardir. Ma‘lumki, nutq - bu so‗zlashuv, o‗zaro
muomala jarayoni bo‗lib, uning vositasi - so‗zlar hisoblanadi. Monologik nutqda
ham, dialogik nutqda ham odam o‗zidagi barcha so‗zlar zahirasidan foydalanib,
eng ta‘sirchan so‗zlarni topib, sherigiga ta‘sir ko‗rsatishni xohlaydi.
2. Paralingvistik ta’sir - bu nutqning atrofidagi nutqni bezovchi, uni
kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillar. Bunga nutqning baland yoki past
tovushda ifodalanayotganligi, artikulyatsiya, tovushlar, to‗xtashlar, duduqlanish,
yo‗tal, til bilan amalga oshiriladigan harakatlar, nidolar kiradi. Shunga qarab,
masalan, do‗stimiz bizga biror narsani va‘da berayotgan bo‗lsa, biz uning qay
darajada samimiyligini bilib olamiz. Kuyib - pishib, ochiq yuz va dadil ovoz bilan
«Albatta bajaraman!», desa ishonamiz, albatta.
3. Noverbal ta’sirning ma‘nosi «nutqsiz» dir. Bunga suhbatdoshlarning
fazoda bir-birlariga nisbatan tutgan o‗rinlari, holatlari (yaqin, uzoq, intim) qiliqlari,
mimika, pantomimika, qarashlar, bir-birini bevosita his qilishlar, tashqi qiyofa,
undan chiqayotgan turli signallar (shovqin, xidlar) kiradi. Ularning barchasi
muloqot jarayonini yanada kuchaytirib, suhbatdoshlarning bir-birlarini yaxshiroq
bilib olishlariga yordam beradi. Masalan, agar uchrashuvning dastlabki
daqiqalarida o‗rtog‗ingiz sizga qaramay, atrofga alanglab, «Ko‗rganimdan biram
xursandman», desa, ishonasizmi?
Muloqot jarayonidagi xarakterli narsa shundaki, suhbatdoshlar bir - birlariga
ta‘sir ko‗rsatmoqchi bo‗lishganda, dastavval nima deyish, qanday so‗zlar
vositasida ta‘sir etishni o‗ylar ekan. Aslida esa, o‗sha so‗zlar va ular atrofidagi
harakatlar muhim rol o‗ynarkan. Masalan, mashhur amerikalik olim Megrabyan
173
formulasiga ko‗ra, birinchi marta ko‗rishib turgan suhbatdoshlardagi
taassurotlarning ijobiy bo‗lishiga gapirgan gaplari 7%, paralingvistik omillar 38%,
va noverbal harakatlar 58% gacha ta‘sir qilarkan. Keyinchalik bu munosabat
o‗zgarishi mumkin albatta, lekin halq ichida yurgan bir maqol to‗g‗ri: «Ust-boshga
qarab kutib olishadi, aqlga qarab kuzatishadi».
Muloqotning qanday kechishi va kimning ko‗proq ta‘sirga ega bo‗lishi
sheriklarning rollariga ham bog‗liq. Ta’sirning tashabbuskori - bu shunday
sherikki, unda ataylab ta‘sir ko‗rsatish maqsadi bo‗ladi va u bu maqsadni amalga
oshirish uchun barcha yuqorida ta‘kidlangan vositalardan foydalanadi. Agar
boshliq ishi tushib, biror xodimni xonasiga taklif etsa, u o‗rnidan turib kutib oladi,
iltifot ko‗rsatadi, xol-ahvolni ham quyuqroq so‗raydi va so‗ngra gapning asosiy
qismiga o‗tadi.
Ta’sirning adresati - ta‘sir yo‗naltirilgan shaxs. Lekin tashabbuskorning
suhbatga tayyorgarligi yaxshi bo‗lmasa, yoki adresat tajribalirok sherik bo‗lsa, u
tashabbusni o‗z qo‗liga olishi va ta‘sir kuchini qayta egasiga qaytarishi mumkin
bo‗ladi.
Oxirgi yillarda «professionalizm» tushunchasi tez-tez ishlatiladigan bo‗lib
qoldi. Chunki jamiyatda tub islohotlarni amalga oshirish, mehnat unumdorligini
«inson omili»ni takomillashtirish hisobiga oshirish davr talabi bo‗lib qoldi.
Ayniqsa, odamlarni boshqarish sohasidagi professionalizmga katta e‘tibor
qaratilmoqda. Juda ko‗pchilik mutaxassislar barcha bajaradigan funksiyalari
orasida odamlar bilan til topishish, ularga ta‘sir ko‗rsatish, ular faoliyatini to‗g‗ri
tashkil qilish va boshqarish eng murakkablaridan ekanligini e‘tirof etmoqdalar.
Odamlar bilan normal munosabatlarni o‗rnata olmaslik, ayniqsa, biznes sohasida
amaliy sheriklarning holatlari, kutishlarini aniqlay olmaslik, o‗z nuqtai nazariga
o‗zgalarni professional tarzda qo‗ndira olmaslik, «birov»ni, uning ichki
kechinmalari va o‗ziga bo‗lgan munosabatini aniq tasavvur qila olmaslik amaliy
psixologiyada kommunikativ uquvsizlik, yoki diskommunikatsiya holatini keltirib
chiqaradi. Bunda odamlar oddiy til bilan aytganda, bir - birlarini tushunolmay
qoladilar, shuning oqibatida pishib turgan loyiha yoki yaxshi reja amalga
174
oshmasligi, bir necha oylarga cho‗zilib ketishi mumkin.
Shuning uchun ham hozirgi zamon ijtimoiy psixologiyasining tadbiqiy
yo‗nalishida, boshqaruv psixologiyasida katta yoshli odamlarni kommunikativ
bilimdonlikka o‗rgatish, ularda zarur kommunikativ malakalarni hosil qilishga
katta ahamiyat berilmoqda. Har bir korxona, xususiy firma yoki davlat
muassasasini boshqaruvchi menejer, rahbar tayyorlash muammosi ana shu
rahbarlarni, boshqaruvchilarni psixologik jihatdan odamlar bilan ishlashga
o‗rgatish muammosini chetlab o‗tolmaydi. Umuman, hozirgi davrda har qanday
mutaxassis - vrach, muhandis, o‗qituvchi, iqtisodchi, agronom, quruvchi, jurnalist,
madaniyatshunos
yoki
boshqalar
ham
kommunikativ
malakalarga
ega
bo‗lmaguncha, bozor munosabatlari sharoitida tezda jamoaga kirishib, ko‗pchilik
bilan til topishib, o‗z professional mahoratini ko‗rsata olmaydi. Har bir ziyo`li
inson boshqalar bilan hamkorlik qilish mahorati va san‘atiga ega bo‗lishi kerak.
Bu vazifa odamlarni muomala va muloqot etikasiga o‗rgatishni har
qachongidan ham dolzarb qilib qo‗ymoqda. To‗g‗ri, muloqotga kirishish -
ijtimoiylashuv
jarayonida
barcha
sifatlardan
oldinroq
shakllanadigan
qobiliyatlardan, u tabiiy va hayotiy narsa. Bola tili juda yaxshi chiqib ulgurmay,
atrofidagilar bilan aktiv muloqotga kirisha boshlaydi. Lekin masalaning paradoksal
tomoni ham shundaki, yillar o‗tgan sari ongli, aqlli odam har bir gapini o`ylab
gapiradigan, har bir qadamini o`ylab bosadigan bo‗lib qoladi, bu uning jamiyatdagi
mavqeini belgilovchi vositadir. Bu muloqotga kirishishga ruhan tayyorlanishning
ahamiyatini ham odam anglashini taqozo etadi. Shunday qilib, ana shu eng tabiiy
va bir qarashda oddiy inson faoliyati shu qadar murakkab va serqirraki, uning
mexanizmlarini o‗rganish, guruhlarda to‗g‗ri munosabatlarni tashkil etish va
odamlarni
samarali
muloqotga
o‗rgatish muammosi bugungi ijtimoiy
psixologiyaning muhim masalalaridandir.
Ma‘lumki, gaplashayotgan odamlarning biri gapiradi, ikkinchisi tinglaydi,
eshitadi. Muloqotning samaradorligi ana shu ikki qirraning qanchalik o‗zaro
mosligi, bir-birini to‗ldirishiga bog‗liq ekan. Noto‗g‗ri tasavvurlardan biri shuki,
odamni muomala yoki muloqotga o‗rgatganda, uni faqat gapirishga, mantiqan
175
asoslangan so‗zlardan foydalanib, ta‘sirchan gapirishga o‗rgatishadi. Uning
ikkinchi tomoni - tinglash qobiliyatiga deyarli e‘tibor berilmaydi. Mashxur
amerikalik notiq, psixolog Deyl Karnegi «Yaxshi suhbatdosh - yaxshi gapirishni
biladigan emas, balki yaxshi tinglashni biladigan suhbatdoshdir» deganda aynan
shu qobiliyatlarning insonlarda rivojlangan bo‗lishini nazarda tutgan edi.
Mutaxassislarning aniqlashlaricha, ishlayotgan odamlar vaqtining 45%i
tinglash jarayoniga ketar ekan, odamlar bilan doimiy muloqotda bo‗ladiganlar 35 -
40 % oylik maoshlarini odamlarni «tinglaganlari» uchun olarkanlar. Bundan
shunday xulosa kelib chiqadiki, kommunikatsiyaning eng qiyin sohalaridan
hisoblangan tinglash qobiliyati odamga ko‗proq foyda keltirarkan.
Shuning uchun bo‗lsa kerak, nemis faylasufi A. Shopengauer «Odamlarni
o‗zingiz to‗g‗ringizda yaxshi fikrga ega bo‗lishlarini xoxlasangiz, ularni tinglang»
deb yozgan ekan. Darhaqiqat, agar siz kuyunib gapirsangizu, suhbatdoshingiz sizni
tinglamasa, boshqa narsa bilan ovora bo‗laversa, undan ranjiysiz, nafaqat ranjiysiz,
balki u bilan aloqani ham uzasiz. O‗qituvchi gapirayotgan paytda uni tinglamaslik
odobsizlikning eng keng tarqalgan ko‗rinishi deb baholanishini bilasizmi?
Nima uchun biz ko‗pincha yaxshi gapiruvchi, so‗zlovchi bo‗la olamiz-u,
yaxshi tinglovchi bo‗la olmaymiz? Psixologlarning fikricha, asosiy halaqit
beruvchi narsa - bu bizning o‗z fikr-o‗ylarimiz va xohishlarimiz og‗ushida bo‗lib
qolishimizdir. Shuning uchun ham ba‘zan rasman sherigimizni tinglayotganday
bo‗lamiz, lekin aslida hayo`limiz boshqa yerda bo‗ladi. Tinglashning ham xuddi
gapirishga o‗xshash texnikasi, usullari mavjud. Ularning turi ham ko‗p, lekin
asosan biz kundalik hayotda uning ikki usulini qo‗llaymiz: so‘zma - so‘z qaytarish
va boshqacha talqin etish. Birinchisi, suhbatdosh so‗zlarining bir qismini yoki
yaxliticha qaytarish orqali, sherikni qo‗llab-quvvatlashni bildiradi. Ikkinchi usul
esa - sherigimiz so‗zlarini tinglab, undagi asosiy g‗oyani muxtasar, o‗zimizning
talqinimizda ifoda etish. Ikkala usul ham sherik uchun muhim, chunki u sizning
tinglayotganingizni, hattoki, undagi g‗oyalarga qarshi emasligingizni bildiradi.
Bundan tashqari, biz yaxshi tinglayotgan bo‗lib, «Yo‗g‗-e?», «Naxotki?», «Qara-
ya?», «Yasha!» luqmalari bilan ham suhbatdoshimizni gapirishga, yanayam o‗z
176
fikrlarini oydinlashtirishga chaqirib turamiz.
Demak, aslida bizdagi gapirayotgan shaxs yetakchi, u suhbatning mutloq
xokimi, degan tasavvur unchalik to‗g‗ri emas. Yaxshi tinglashda ham shunday
kuch borki, u suhbatdoshni Sizga juda yaqinlashtiradi, ishonchni tug‗diradi.
Chunki muloqot jarayonidagi eng qimmatli narsa - bu axborotning o‗zi.
Tinglayotgan odam ma‘noli, yaxshi dialogdan faqat yaxshi, foydali ma‘lumot
oladi. Gapirgan esa, aksincha, o‗zidagi borini berib, gapirmaydigan suhbatdoshdan
«teskari aloqani» olib ulgurmay, hech narsasiz qolishi ham mumkin. Shuning
uchun muloqotga o‗rgatishning muhim yo‗nalishlaridan biri - odamlarni faol
tinglashga, bunda barcha paralingvistik va noverbal omillardan o‗rinli
foydalanishga o‗rgatishdir.
Professional tinglash texnikasiga quyidagilar kiradi:
aktiv holat, bu - agar kreslo yoki divan kabi mebel bo‗lsa, unga bemalol
yasanib, yoki yotib olmaslik, suhbatdoshning yuzidan tashqari joylariga
qaramaslik, mimika, bosh chayqash kabi harakatlar bilan uning har bir so‗ziga
qiziqayotganligingizni bildirishni nazarda tutadi;
suhbatdoshga samimiy qiziqish bildirish, bu nafaqat suhbatdoshni o‗ziga
jalb qilib, balki keyin navbat kelganda o‗zining har bir so‗ziga uni ham
ko‗ndirishning samarali yo‗lidir.
o‘ychan jimlik, bu suhbatdosh gapirayotgan paytda yuzda mas‘uliyat bilan
tinglayotganday
tasavvur
qoldirish
orqali
o‗zingizning
suhbatdan
manfaatdorligingizni bildirish yo‗li.
Agar biz suhbatdoshimizni yaxshi, diqqat bilan tinglasak, bu bilan biz unda
o‗z-o‗ziga hurmatni ham tarbiyalaymiz. Demak, tinglash jarayoni ko‗pchilik
tasavvur qilgani kabi unchalik passiv jarayon emas ekan. Uning muloqotning
samarali bo‗lishidagi ahamiyati nihoyatda katta. Chunki tinglash qobiliyati
gapiruvchini ilhomlantiradi, uni ruhlantiradi, yangi fikrlar, g‗oyalarning
shakllanishiga sharoit yaratadi. Shuning uchun ma‘ruzachi professorning har bir
chiqishi va ma‘ruzasi agar talabalar tomonidan diqqat bilan tinglansa, bu
pedagogik muloqotdan ikkala tomon ham teng yo`tadi.
177
Agar muloqot jarayonida ishtirok etuvchi ikki jarayon - gapirish va
tinglashning faol o‗zaro ta‘sir uchun teng ahamiyatini nazarda tutsak, bu jarayon
qatnashchilarining psixologik savodxonligi va muloqot texnikasini egallashining
ahamiyatini anglash qiyin bo‗lmaydi. Shuning uchun ham ijtimoiy psixologiyada
odamlarni samarali muloqotga ataylab o‗rgatishga juda katta e‘tibor beriladi. Bu
boradagi fanning o‗z uslubi bo‗lib, uning nomi ijtimoiy psixologik trening (IPT)
deb ataladi. IPT - muloqot jarayoniga odamlarni psixologik jihatdan hozirlash,
ularda zarur kommunikativ malakalarni maxsus dasturlar doirasida qisqa fursatda
shakllantirishdir. Eng muhimi IPT mobaynida odamlarning muloqot borasidagi
bilimdonligi ortadi.
|
