ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ
http://www.newjournal.org/
Выпуск журнала № – 24
Часть–1_ Июль –2023
155
2181-3187
KATALIZ VA KATALIZATORLAR HAQIDA TUSHUNCHA
Shamsiddinov Muxammadjon Ziyavidinovich
Toshkent shaxri Yashnaobod tumani
Toshkent Davlat Stomatologiya Instituti Akademik litseyi
kimyo fani o'qituvchisi
Annotatsiya:1812 yilda Krixgoff «Texnologiya jurnalida» suyultirilgan mineral
kislotalar ta`sirida kraxmalni glyukozagacha gidrolizlanishi xaqida o`z kuzatishlarini
bayon qiladi. Ya Berselius 1836- yilda kimyo faniga «kataliz» atamasini kiritadi. P
Sabatye va J Sanderan 1897 - yilda nikelni gidrogenlash reaksiyasi uchun yaxshi
katalizator ekanligini kashf etdilar. P. Sabatye «Organik kimyoda kataliz» kitobida XX
asr boshlarida katalizni taraqqiyot tarixini to`liq yoritib beradi. 1920 -19 25
- yillar
mobaynida yog`larni gidrolizlash reaksiyasida katalizator sifatida nikel qo`llanildi.
Kalit so'zlar: Katalizatorlar, kataliz, uglerod monooksidi va vodorod, kimyoviy
tajribalar, sintez jarayoni, reaksiya tezligi.
Reaksiyani tezlatuvchi ammo miqdor jixatidan o`zgarmay qoladigan moddalar
xaqidagi tushuncha - stexiometrik kimyo vujudga kelishi bilan paydo bo`ldi. Krixgoff,
Tenf, Devi va Debereynerni kataliz soxasida ishlari natijasi sifatida kataliz soxasidagi
ta`limot vujudga keldi. XIX asrning 30 - yillariga kelib o`sha
davrlardagi katalitik
ishlarni birlashtirish va umumlashtirish natijasida kimyoda kataliz davri boshlandi.
Dastlab katalizator sifatida toza moddalar qo`llanilgan. Ko`p komponentli
katalizatorlar asosan 1920 - yildan keyin qo`llanila boshlandi.
Baden anilin va soda
fabrikasida 1923 - yili uglerod monooksidni vodorod bilan yuqori bosim ostida ishqor
eritmasi bilan promotorlangan rux va xrom oksidi aralashmasi bilan qaytarish yo`li
bilan metanol sintez qilindi. 1927 - yilga kelib Fisher Tropish uglerod monooksidi va
vodorod katalizatorlaridan foydalanib sintetik uglevodorod hosil qiladilar. Ayrim
moddalarni- agentlarni kimyoviy reaksiyalarni tezlatish
haqidagi tushuncha XVI -
XVII asrda paydo bo`lgan. Ammo bu davrda qo`shimcha reaksiyadagi bunday
«agentlar» - reagent bir deb qaralgan [1].Masalan, spirtdan efir olishda qo`llanilgan
sulfat kislota Gey - Lyussakgacha xam agent xam reagent deb qaralgan. Berselius
birinchi bo`lib 1835 - yilda «katalizator» atamasini fanga kiritdi. Katalizatorni u ayni
haroratda o`zini ishtiroki bilan yaqinlikni qo`zg`atuvchi modda deb ta`riflaydi.
B.Ostvald 1895 - yil katalizatorlar reaksiya tezligini oshiradigan, ammo uni energetik
tasnifini o`zgartirmaydigan moddalar deb hisoblaydi.
Keyinchalik u yangicha
katalizator : «katalizator kimyoviy reaksiya tezligini o`zgartiradigan ammo reaksiyani
oxirgi maxsuloti tarkibiga kirmaydigan modda» deb - ta`rifladi. Katalitik jarayonni
kinetik jixatiga e`tiborni qaratdi. [2]Xozirgi paytda katalizator deb reaksiya tezligini
