|
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕBog'liq 155-158
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ
http://www.newjournal.org/
Выпуск журнала № – 24
Часть–1_ Июль –2023
156
2181-3187
o`zgartiradigan, lekin o`zi reaksiya natijasida kimyoviy jixatdan o`zgarmaydigan
moddaga aytiladi. Masalan:
CH
3
- CHO 520
O
J
2
CH
4
+ CO.
Reaksiya tezligini o’zgartiradigan, lekin reaksiya natijasida kimyoviy jihatdan
o’zgarmaydigan moddlar katalizatorlar deb ataladi. Reaksiya tezligini katalizatorlar
ishtirokida o’zgarishi hodisasi kataliz deb ataladi. Katalizatorlar ishtirokida boradigan
reaksiyalar katalitik reaksiyalar deb ataladi. Kimyo sanoatida katalizatorlar keng
miqyosda qo’llaniladi. Katalizatorlar ta'sirida reaksiyalar million va undan ko’p marta
tezlashishi mumkin. Kataliz 2 turga: gamogen va geterogen katalizga bo’linadi.
Gamogen katalizda katalizitor va reaksiyaga kirishuvchi moddalar bitta fazani (gaz
yoki eritma) tashkil etadi. Misol: Bu yerda reaksiyaga kirishayotgan moddalar gaz,
katalizator ham gaz. Vodorod peroksidning suvli eritmasining katalistik parchalanish
xizmat qilishi mumkin. Cr
2
O
7
-2
MoO
-2
4
ionlari vodorod pereoksidining katalistik
parchalanishiga sababchi bo’ladi.Geterogen katalizda esa katalizatorning o’zi
mustaqil fazani tashkil etadi. Misol: Bu erda reaksiyaga kirishayotgan moddalar gaz,
katalizator qattiq modda.Geterogen katalizdan kimyo sanoatida keng foydalaniladi.
Hozirgi vaqtda kimyo sanoatida ishlab chikariladigan maxsulotlarning asosiy
ko’pchiligi geterogen kataliz yordamida olinadi. Geterogen katalitik reaksiyalarga
misol sifatida sulfat kislotada ishlab chiqarishning kontakt usulida oltingugurt (IV)
oksidning sulfat angidridgacha oksidlanish, ammiak sintezini, nitrat kislota olishdagi
ammiakning oksidlanishi, ammiak sintezini nitrat kislota olishdagi ammiakning
oksidlanishini olsa bo’ladi.Katalizatorlar ta'sirida reaksiya tezligi oshsa, bundan
katalizni musbat kataliz yoki to’g’ridan to’g’ri kataliz deb nomlanadi. [3]
Reaksiya tezligi katalizatorlar ishtirokida pasaysa, uni manfiy kataliz yoki
ingibitor deb yuritiladi.Katalizatorlar ishtirokida sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalar
katalitik reaksiyalar deyiladi.Katalizatorning o’zi reaksiyada sariflanmaydi va oxirgi
mahsulotlar tarkibiga kirmaydi.Masalan, sulfit kislota eritmasiga gliserin, etil spirti
va qalay (II) - xlorid qo’sqilsa, sulfitning xavo kislorodi ta'sirida oksidlanishi keskin
pasayib ketadi. Reaksiyasi juda oz miqdor CuSO
4
ta'sirida keskin ravishda
tezlashadi. [5]Katalizator faqat kimyoviy jihatdan o’zgarmaydi, ammo uning fizik
holati o’zgarishi mumkin. Katalizator reaksiya oxirida uz tarkibi va miqdorini
o’zgartirmasa ham reaksiyaning oralik bosqichlarida ishtirok etadi. A+V=AV
reaksiyasi o’z-o’zicha juda sust borib, katalizator (K) ishtirokida tez ketadi.
Reaksiyaning tezlashishiga sabab reaksiyaning oraliq bosqichida katalizatorning
ishtirok etishidir: Katalizatorlar reaksiyaga kirishayotgan moddalarning aktivlanish
energiyasini pasaytirib yuboradi.Ingibitorlar aksincha reaksiyaga kirishayotgan
moddalarning aktivlanish energiyasini oshirib yuboradi.[4]
A+K=AK
AK+V=AV+K
|
| |
