Amaliy topshiriq
1. Stakanga suv quying va unga sekin eriydigan qand bo‘lagini
tashlang. Suvni aralashtirmay uni asta-sekin tatib ko‘ring. Vaqt o‘tishi
bilan uning shirinligi o‘zgarishini aniqlang.
2. Piyolaga issiq choy quyib, unga choy qoshiqda shakar solib
aralash tiring. Asta-sekin oz-ozdan yana shakar solib, choyda erishini
kuzating. Shakarning ma’lum miqdoridan so‘ng solingan shakar erimay
qoladi. Sababi haqida o‘ylab ko‘ring.
1. Diffuziya hodisasining sababi nimada?
2. Nima sababdan temperatura ortishi bilan diffuziyaning borishi
tezlashadi?
3.
Gazlar, suyuqliklar va qattiq jismlarda kuzatiladigan diffuziya
hodisasiga misollar keltiring.
4. O‘zaro aralashmaydigan suyuqliklarni bilasizmi?
26
12-MAVZU
QATTIQ JISM, SUYUQLIK VA GAZLARNING
MOLEKULYAR TUZILISHI
Sovuq qish kunlarida hovuzlar, ko‘llar va ariqlarda suv muzlaydi.
Yozda, aksincha, hovuzchadagi suv ancha turib qolsa, qurib qoladi.
Bunda suv bug‘ga aylanib ketadi. Tabiatda suv uch xil holatda
uchraydi. Qattiq – muz holatida, suyuq – suv va gazsimon – bug‘
holatida. Demak, bug‘, suv va muz bir xil molekula
lardan tashkil
topgan. Ular faqat molekulalarning o‘zaro joylashishi va harakati
bilan farq qiladi. Bug‘ alohida-alohida molekulalardan tashkil
topgan bo‘lib, to‘xtovsiz va tartibsiz harakat qiladi. Shu sababli suv
yuzasidan ko‘tarilgan bug‘ havoga oson aralashib ketadi. Havo
tarkibida har doim suv bug‘lari bo‘ladi. Shuningdek, havoda kislorod,
karbonat angidrid kabi boshqa gazlar bor. Ularning molekulalari ham
to‘xtovsiz va tartibsiz harakatda bo‘ladi. Deraza tirqishidan tushgan
yorug‘likka yon tomondan qarasangiz havodagi juda mayda chang
zarralarining ham to‘xtovsiz va tartibsiz harakatini kuzatish mumkin.
Ularning bunday harakati havodagi turli gaz molekulalari bilan
to‘xtovsiz to‘qnashib turishlari tufaylidir. Puflanadigan yupqa sharni
biroz shishirib, og‘zini mahkam bog‘laylik. Uni qo‘l bilan qissak
kichrayganini ko‘ramiz. Demak, gazni siqish mumkin. Ikkita yupqa
sharni olib, birini birorta naycha orqali puflab shishiraylik. So‘ngra
sharcha og‘zini ip bilan mahkam bog‘lab, naychaning ikkinchi uchini
boshqa puflanmagan sharcha og‘ziga mahkamlaylik. So‘ngra birinchi
sharcha og‘zidagi bog‘langan ipni ochib yuborsak, havo naycha orqali
ikkin chi sharchaga o‘tib uni shishiradi (9-rasm). Demak, gaz bir
idishdan ikkinchisiga tutashtirilgan nay orqali o‘z-o‘zidan o‘ta oladi.
Gazni qaysi idishga solmaylik, o‘sha idish shaklini va hajmini to‘la
egallaydi. Gazlarning mole
kulalari orasidagi masofa moleku
lalarning
o‘lchamidan o‘rtacha 100–1000 marta katta. Bunday masofada
molekulalarning o‘zaro tortishish kuchi juda kichik bo‘ladi.
9-rasm.
|
