3.2. Kichik biznes korxonalarini investitsiyalar yordamida rivojlantirish
istiqbollari
Kichik biznes korxonalari faoliyatini yanada takomillashtirish maqsadida
ularning
bozor
infratuzilmasi
bilan
bo’ladigan
munosabatlarini
mustahkamlashga asosiy e’tibor qaratish, kichik biznes sub’yektlariga zamon
talablarida xizmat qiluvchi infratuzilmani barpo etish lozim. Bu esa,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining: "... kichik biznes sub’yektlari
ehtiyojlarini ta’minlashning rivojlangan, zamonaviy tizimini yaratish lozim. Va,
albatta, ularga bank xizmati ko’rsatishni har tomonlama kengaytirish va
yaxshilash, imtiyozli kreditlar hajmini ko’paytirish zarur. Bu masalalar qatoriga
kichik biznes vakillari va tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning xaridorlarini topish va sotish muammosini hal etishni ham
kiritish lozim"
1
,-deya ta’kidlagan fikrining uzviy davomidir, deyish mumkin.
Kichik biznes infratuzilmasi - bu tadbirkorlik sub’yektlariga u yoki bu turdagi
(kerakli ma’lumot bilan ta’minlash, moliyaviy qo’llab-quvvatlash, bino hamda
asbob-uskunalar bilan ta’minlash, konsultatsiya berish, kadrlar tayyorlash va
hokazo) xizmatlarni ko’rsatuvchi tashkilotlardir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yilda qabul qilingan,
ishbilarmonlik muhitini tubdan yaxshilash va tadbirkorlikka yanada keng
erkinlik berish, statistik, soliq, moliyaviy hisobotlarni, litsenziyalanadigan
faoliyat turlarini va ruxsat berish tartib-taomillarini tubdan qisqartirish chora-
tadbirlari to’g’risidagi farmoni, shunga asosan 2012 yilning 1 avgustidan
boshlab 80 ta ruxsat berish tartib-taomili, litsenziyalanadigan 15 ta faoliyat turi
hamda 68 ta statistik va soliqqa oid hisobotlar shaklining bekor qilingani, kichik
korxona va mikrofirmalarni tashkil qilish va kengaytirish hamda xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish, shuningdek, kichik biznesni rivojlantirish hududiy
dasturlarining amalga oshirilishi 485,6 mingta ish o’rini tashkil qilish
imkoniyatini yaratdi.
1
Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir.
T.: O’zbekiston, 2010.
46
2014 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarini kreditlash
orqali qo’llab-quvvatlashni yuqori darajada saqlab qolish rejalashtirilmoqda.
Chunonchi, tijorat banklari tomonidan shu maqsadlar uchun 5,1 trillion. so’m
ajratilishi nazarda tutilmoqda. Bunda imtiyozli kredit resurslari asosan uzoq
qishloq tumanlarida va mehnat bozoridagi vaziyat og’ir bo’lgan hududlarda ish
o’rini yaratishni nazarda tutadigan loyihalarni moliyalashtirishga yo’naltiriladi.
Ish o’rini yaratishning ushbu yo’nalishdagi asosiy tarmog’i xizmat
ko’rsatish va servis sohasi bo’lib, xususan, mamlakat YaIMda xizmat ko’rsatish
ulushining maqsadli parametrlariga (52,5 foiz) erishish doirasida kichik biznes
korxonalarida 267,1 mingta ish o’rni yaratilishi kutilmoqda. Bu ko’rsatkich
xizmat ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish, ko’rsatilayotgan xizmat turlarini
avvalo qishloq joylarida kengaytirish va sifatini oshirish hamda shu asosda
mamlakat iqtisodiyotining barqaror va uyg’un rivojlanishida xizmat ko’rsatish
sohasining roli va ahamiyatini oshirishga doir maqsadlarga erishilishiga bevosita
bog’liq. Mazkur soha kelgusi yilda 18 foizdan ortiqroqqa oshishi kutilayotgan
kompyuter dasturlarini yaratish (elektron ta’lim va konsultativ xizmatlarni
inobatga olgan holda), savdo va umumiy ovqatlanish, sog’liqni saqlash bo’yicha
xizmatlar hisobidan yanada rivojlanadi. Yakka tadbirkorlikning rivojlanishi
117,7 ming kishining bandligini ta’minlaydi.
Mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishda raqobatning roli
beqiyosdir. Raqobat - iqtisodiyotni harakatga keltiradigan kuch. Shu bois
davlatimiz tomonidan monopolistik faoliyatni cheklash va raqobatni huquqiy
tartibga solish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Prezidentimiz 2010 yilning 12 noyabrida o’tgan Oliy Majlis palatalarining
qo’shma majlisidagi ma’ruzasida ta’kidlaganidek, «...bozor munosabatlarining
asosi bo’lgan raqobatni rivojlantirishda monopoliyaga qarshi qonun hujjatlari
katta rol o’ynaydi. O’zbekiston Respublikasining 1996 yil 27 dekabrdagi «Tovar
bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risida»gi qonuni
o’tgan yillar mobaynida ushbu munosabatlarni huquqiy tartibga solishda muhim
rol o’ynadi. Biroq yangi iqtisodiy sharoitda raqobat munosabatlarini tartibga
47
solishning samaradorligini oshirish maqsadida, birinchidan, raqobatni
rivojlantirishni ragbatlantirish, ikkinchidan, monopolistik faoliyatni tartibga
solish mexanizmini takomillashtirish zaruriyati yuzaga keldi. Shunga asosan,
qonunga tovar bozorlarida, shuningdek, moliya va birja xizmatlarida
monopolistik faoliyatni cheklashga qaratilgan normalarni kiritish talab
etilmoqda.
Ta’kidlash joizki, davlatimiz tomonidan izchil raqobat siyosati amalga
oshirilayotgani, uni huquqiy ta’minlashga jiddiy ahamiyat berilayotgani tufayli
tovar va xizmatlar bozorida monopolistik faoliyat darajasining kamayishiga
erishildi. Bunday choralar bozorga yangi xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning
kirib kelishida ular o’rtasida sog’lom raqobatni ta’minlashga xizmat qilmoqda.
Statistik tahlillarning ko’rsatishicha, mamlakatimizda so’nggi o’n yil ichida
monopolist korxonalar sonining 721 tadan 184 taga, ya’ni 4 baravarga
kamayishiga erishilgan. Shu o’rinda aytish joizki, sog’lom raqobatning
iqtisodiyotdagi o’rni va roli oshgan sayin tovar bozorlarida ustun mavqeni
egallab turgan korxonalar soni kamayib boradi.
Sog’lom raqobatni rivojlantirish uchun mahalliy hokimiyatlar tomonidan
infrastrukturaning rivojlanishiga va uning sifat darajasini oshirishiga e’tibor
qaratishlari lozim (Xududlarga investitsiya jalb qilish ilovada keltirilgan).
Davlat mulk qo’mitasidagi ma’lumotlardan foydalangan holda, foydalanishga
yaroqli bo’lgan imorat, bino va inshbotlardan texnologiyalarni jalb qilib, ishlab
chiqarish jarayonlarini tashkil qilish maqsadga muvofiqdir.
Xulosa qilib, bugungi kunda O’zbekistonda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub’yektlariga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni takomillashtirish
uchun quyidagi takliflarni amalga oshirish kerak deb hisoblaymiz:
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlariga xorijiy
investitsiyalarni jalb qilishni takomillashtirishning boshqa davlatlardagi samarali
tajribasini inobatga olib, respublikamizda maxsus mikrokredit tashkilotlarini
tashkil etish;
48
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlariga xorijiy
investitsiyalarni jalb qilishni takomillashtirishda asosiy muammolaridan biri
bo’lgan garov masalasida yordam ko’rsatish maqsadida, Kafolat fondini tashkil
etish;
- investitsiya va pay fondiga a’zo qilishni yo’lga qo’yish.
Mamlakatimizning jahon hamjamiyati bilan integratsiyalashuvi, savdo va
sanoatning globallanguv jarayonlari, zamonaviy axborot tizimlarining
taraqqiyoti, jahon bozoridagi kon’yunkturani bilish ishbilarmonlardan katta
bilimni taqozo etmoqda. Biz shundan kelib chiqib, tadbirkorlarning malakasini
oshirish va qayta tayyorlashga, ularning zamonaviy elektron ma’lumotlar
bazasidan foydalanish imkoniyatlarini oshirishga e’tiborni kuchaytirish lozim
deb bilamiz. Bular, shubhasiz, kichik biznes vakillarining ichki va tashqi
bozordagi mavqeini mustahkamlashga olib keladi.
Xorijiy kredit liniyalari hisobidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub’yektlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlashni yanada takomillashtirish
maqsadida qo’yidagilarni taklif qilamiz:
- Iqtisodiyot vazirligi, Tashqi iqtisodiy faoliyat, investitsiyalar va savdo
vazirligi va boshqa mutasaddi tashkilotlar hamkorlikda doimiy ravishda
mamlakatimizga import qilinayotgan maxsulotlar nomenklaturasini o’rganib
borishlari, ushbu maxsulotlarni mamlakatimizda ishlab chiqarish imkoniyatlarini
taxlil qilishlari, xuddi pguningdek qo’shni davlatlar, MDX davlatlari eksportida
qanday mahsulotlar asosiy o’rin tutishini hamda mamlakatimizdan ushbu
mamlakatlarga eksport qilishimiz mumkin bo’lgan mahsulotlarni tahlil qilishlari
lozim. Mazkur taxliliy ma’lumotlarni ommaviylashtirish maqsadida chop etib
borish va ommaviy axborot vositalari orqali keng targ’ib qilinishi lozim;
- Mamlakatimiz tadbirkorlariga mahsulotlarini eksportga yo’naltirishda
ko’maklashish maqsadida Tashqi iqtisodiy faoliyat, investitsiyalar va savdo
vazirligi va Savdo-sanoat palatasining hududiy boshqarmalari qoshida logistika
xizmatlarini ko’rsatuvchi yoki qaysi davlatga qanday yo’llar orqali eng arzon va
49
eng xavfsiz mahsulotlarini etkazib berishlari mumkinligi to’g’risida maslahatlar
beruvchi konsultativ markazlarni tashkil etish;
- Xalqaro moliya institutlarining kichik biznes sub’yektlari qo’llab
quvvatlash maqsadida uzoq muddatli va past foizli kredit liniyalarini jalb
etishda, Markaziy bank va Tashqi iqtisodiy faoliyat, investitsiyalar va savdo
vazirligining ishtiroki respublikamiz tijorat banklarining bu boradagi sa’y-
harakatlarini osonlashtirgan bo’lar edi.
- Mamlakatimizda har bir jismoniy yoki yuridik shaxs qonun bilan
taqiqlanmagan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’o’llanishga haqli va ushbu
qonun bilan himoya qilinadi. Mamlakat ichida va tashqarisida tadbirkorlik
faoliyati bilan shug’ullanish uchun keng imkoniyatlar yaratilib berilmoqda.
50
XULOSA
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiyotning o'zgarishlariga tez
moslashuvchan soha sifatida ichki bozorni iste'mol tovarlari bilan to'ldirish,
xizmat ko'rsatishning yangi va zamonaviy turlarini kengaytirish, eksport
salohiyatini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash borasida qabul qilingan qarorlarning
amaliyotga keng tadbiq etilishi, tekshirish ishlarining qisqarganligi, biznes
yuritish uchun moliya va vaqt xarajatlarining kamayganligi, ro'yxatga olishning
xabardor qilish tizimining joriy etilishi natijasida ro'yxatga olingan va faoliyat
yuritayotgan kichik biznes sub’yektlari soni jadal oshib, ularning iqtisodiy
ko'rsatkichlarida ham ijobiy tendentsiyalar yuz bermoqda.
So’nggi yillarda mamlakatimizda tadbirkorlik sub’yektlarini davlat
ro’yxatidan o’tkazish va ularni muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlariga ulash
tartibi sezilarli darajada soddalashtirildi hamda bu jarayon yanada ochiqlik kasb
etdi. Ro’yxatga olish uchun davlat boji stavkasi ikki barobarga qisqartirildi.
Ishchilarning yillik o’rtacha soni 100 kishigacha ko’paytirilgan kichik
korxonalar shug’ullanishi mumkin bo’lgan faoliyat turlari ro’yxati sezilarli
darajada kengaytirildi. Kichik biznes sub’yektlarini davlat xaridlari jarayoniga
keng miqyosda jalb qilish mexanizmi ishlab chiqildi va joriy etildi.
Davlat va nazorat idoralarining korxonalar moliyaviy-xo’jalik faoliyatiga
aralashuvini keskin kamaytirish hamda tadbirkorlik sub’yektlarining iqtisodiy
erkinligi va huquqlarini sezilarli ravishda kengaytirish bo’yicha choralar qabul
qilindi. Yangi tashkil qilingan kichik korxonalar va mikrofirmalarni rejali soliq
tekshiruvlaridan ozod etish muddati ikki yildan uch yilga uzaytirildi. Soliq va
boshqa majburiy to’lovlarni o’z vaqtida to’layotgan, shuningdek ishlab
chiqarishning barqaror o’sish sur’atlari va rentabelligini ta’minlayotgan kichik
tadbirkorlik sub’yektlarida uch yil davomida soliq tekshiruvlarini o’tkazish
ta'qiqlandi.
51
Mamlakatimizda investitsiya muhitining barqarorligi va investitsion
jozibadorlikning to’g’ri yo’lga qo’yilgani ham xorijiy investitsiyalarning kirib
kelishi uchun zamin bo’lmoqda.
Tahlillar shuni ko’rsatmoqdaki, aksariyat tashkil etilayotgan kichik biznes
sub’yektlarida dastlabki sarmoya sifatida o’z mablag’lari (ustav fondi pul
mablag’lari qismi) kam ishtirok etadi. Bu bir tomondan respublikamiz hukumati
tomonidan kichik biznes sub’yektlarini kredit berish mexanizmini rivojlantirish
tufayli kredit resurslarining dastlabki sarmoya sifatida jalb etilishi bo’lsa, boshqa
tomondan ayrim tadbirkorlarda tadbirkorlik qobiliyati mavjud bo’lgan holda
dastlabki jamg’armaning yo’qligini bildiradi.
O’zbekistonda
kichik
biznes
korxonalarini
investitsiyalashning
yechimtalab muammolari bu kreditlar qaytarilishini kafolatlovchi asoslar zaifligi
hamda sug’urta kompaniyalarining kichik biznes kreditlarini sug’urtalashga
tavakkal qilmayotganligi.
Mavjud muammo rivojlangan iqtisodiyotli davlatlarda ham mavjud. Bu
mamlakatlarda tijorat banklari tomonidan kichik biznes loyihalari uchun
ajratilgan kreditlarga davlat kafolatlari beriladi.
O’zbekistonda kichik biznes korxonalarini investitsiyalash va uning davlat
tomonidan qo’llab-quvvatlashni yanada yaxshilash yuzasidan quyidagi tavsiya
va takliflarni amalga oshirish lozim:
-kreditlar qaytarilishini kafolatlovchi davlat dasturini ishlab chiqish va shu
asosda joylarda uning mexanizmini joriy etish;
-sug’urta kompaniyalarining kichik biznes kreditlarini sug’urtalashda
tavakkal qilish jahon usullariga o’tish ko’nikmalarini tezroq hosil qilish;
-banklarning investitsiya faoliyatini takomillashtirish, respublika eksport
salohiyatini oshirishga xizmat qiluvchi loyihalarni moliyalash uchun, xalqaro
moliya bozoridan xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun operatsiyalarni
kengaytirish;
-xorijiy kredit liniyalarini samarali o’zlashtirish; - istiqbolli loyihalar va
ularni faol o’zlashtirishning davlat mexanizmini takomillashtirish;
52
-kichik biznes loyihalarini amalga oshirishni banklar tomonidan nazorat
va monitoring qilishni ta’minlash, shuningdek, bankning bu sohaga
yo’naltiriladigan o’z investitsiyalarini ko’paytirish;
-kichik biznes sub’yektlarini kreditlash uchun banklardan ko’shimcha
maxsus jamg’armalar va kredit tarmoqlarini yaratish;
-qarz ta’minoti tizimini engillashtirish;
-ajratilgan kredit mablag’lari, tijorat banklari grantlari va boshka homiy
tashkilotlar hisobiga kichik biznes sub’yektlariga biznes rejalarni ishlab
chiqishga yordam ko’rsatish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlariga xorijiy
investitsiyalarni jalb qilishni takomillashtirishning boshqa davlatlardagi samarali
tajribasini inobatga olib, respublikamizda maxsus mikrokredit tashkilotlarini
tashkil etish;
Xulosa
qilib
aytganda,
O’zbekistonda xususiy tadbirkorlikning
rivojlanishini tartibga soluvchi va bu sohani muammolarini hal etish bilan
shug’ullanuvchi davlat dasturi zarur deb o’ylaymiz. Chunki davlat dasturlarini
sarflash shakllarini o’zlashtirish, imtiyozli kreditlar berish hisobiga loyihalarni
amaliy kuzatish xarajatlarini qoplash, sug’urtalash va tijorat kredit
muassalaridan kredit olishda kichik korxonalarga davlat kafolatlari berishga
o’tish kabi omillar kichik tadbirkorlikka jalb qilinadigan moliyaviy resurslarning
kengayishida muhim omil bo’lib xizmat qiladi.
| 