13.4. Туризмда инвестиция жараёнлари.
13.5. Туризмга инвестиция ресурсларини жалб қилиш йўналишлари
13.1. Инвестицияларнинг моҳияти ва уларнинг туризмни ривожлантиришдаги аҳамияти.
Қоидага кўра, "инвестиция" атамаси икки жиҳатдан кўриб чиқилади:
1)иқтисодий категория сифатида;
2)пул ресурсларининг ҳаракати билан боғлиқ жараён сифатида.
Инвестициянинг моҳияти, бир томондан, инвестиция ресурслари миқдорини, иккинчи томондан, фойда олиш мақсадидаги харажатлар миқдорини акс эттиради. Шундай қилиб, инвестициялар дэганда фойда олиш мақсадида тадбиркорлик субъектларига узоқ муддатли капитал қўйилмалар шаклида амалга ошириладиган харажатлар йиғиндиси тушунилиши керак.
Ушбу инвестицияларнинг асосий йўналиши молиявий ресурсларни (инвесторнинг ўз ва қарз маблағлари) асосий ва соф айланма маблағларга инвестициялар билан ифодаланадиган ишлаб чиқариш активларига, шунингдек, ушбу активлардан фойдаланишда янги мулкни яратишга айлантиришдир.
Инвестицияларга пул маблағлари, мақсадли банк депозитлари, акциялар, ва бошқа қимматли қоғозлар, технология, машиналар, ускуналар, лицэнзиялар, шу жумладан товар белгилари, кредитлар, бошқа ҳар қандай мулк ва мулкий ҳуқуқлар, интеллектуал қадриятлар киради.
Инвестициялар қуйидагилардан иборат:
асосий капиталга молиявий(қимматли қоғозларга инвестициялар, банк депозитлари), интеллектуал, узоқ муддатли, ялпи, соф, тўғридан-тўғри, номоддий активларга инвестициялар ва бошқалар (13.1-расм).
13.1. расм. Туризмда инвестициялар турлари
Инвестицион жараён - бу капитал қўйилмаларни амалга ошириш жараёни. У иқтисодий (пул) ресурсларнинг асосий фондларни яратиш соҳасидаги илмий ғояларни ишлаб чиқиш ва лойиҳавий ечимларга татбиқ этишга ҳисса қўшган пайтдан бошланади.
Инвестиция жараёнининг асосий натижалари янгиларини яратиш ва ривожлантириш, шунингдек, мавжуд асосий фондларни реконструксия қилиш ва техник жиҳатдан қайта жиҳозлаш ҳисобланади.
Инвестиция жараёнининг миқёси қуйидагилар билан тавсифланади: инвестисиялар ҳажми динамикаси; уларнинг ўсиш суръати; уларнинг тузилишини ўзгартириш тенденциялари.
Бундан ташқари, саноат миқёсида инвестиция жараёни соҳага капитал қўйилмаларнинг миллий иқтисодиётга капитал қўйилмаларнинг умумий ҳажмидаги солиштирма оғирлиги, капитал қўйилмаларнинг айланмаси билан тавсифланади.
Инвестиция жараёни аниқ вақт чегараларига эга ва нисбий мустақиллик билан тавсифланади. Унинг ўзига хос хусусияти босқичларнинг ўзгаришини узлуксиз, изчил амалга оширишдир, бунинг натижасида асосий воситаларнинг тузилмалари шаклланади ва такомиллаштирилади.
Инвестиция жараёнининг босқичлари:
дизайн;
янги қурилиш ёки реконструксия (техник қайта жиҳозлаш);
ишлаб чиқариш қувватларини ривожлантириш.
Инвестиция даврининг умумий давомийлигидаги максимал улушни қурилиш босқичи эгаллайди-41 дан 46% гача. Иккинчи ўринда ривожланиш босқичи: бу бутун даврнинг 37 дан 42% гача. Ўзига хос оғирлиги 12 дан 22% гача бўлган дизайн босқичи учинчи ўринни эгаллайди. Меҳмонхона ва ресторан объектларининг лойиҳавий қувватларини ривожлантириш, уларнинг дизайндаги техник-иқтисодий кўрсаткичларига (айланманинг дизайн ҳажми) эришиш кўпинча корхона ишга туширилгандан кейин 4-5 йил ўтгач содир бўлади, чунки аввал корхона синовдан ўтказилиши керак ва у тўлиқ ишлатилмайди.
Инвестиция жараёнини ташкил қилишда, асосий принципларга риоя қилиш керак:
инвесторларнинг ўз манфаатларини ҳисобга олган ҳолда қарор қабул қилиш еркинлиги;
қабул қилинган қарорлар учун инвесторларнинг жавобгарлиги;
юридик шахс ташкил этмаган ҳолда барча субектлар — корхоналар, жисмоний шахслар, тадбиркорларни инвестиция фаолиятига жалб етиш, давлат;
инвестиция жараёни амалга оширилаётган мамлакат ҳудудида инвестиция фаолиятини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш.
Инвестициялар туризм соҳасини ривожлантиришнинг муҳим омилларидан биридир, чунки уларнинг ҳажми ва тузилиши қуйидагиларга боғлиқ:
саноат ривожланишининг узоқ муддатли динамикаси;
келажакда саноатнинг молиявий-иқтисодий кўрсаткичлари;
келажакда туристик объектлар ва корхоналарнинг сифат кўрсаткичлари;
туристик объектларнинг қуввати, ишлаб чиқариш қуввати ва қуввати;
саноат ривожланишининг таркибий мутаносиблиги (меҳмонхоналар, транспорт, озиқ-овқат тармоқлари, алоқа ва бошқалар ривожланишининг ўзаро боғлиқлиги.);
ҳудудий шароитда туристик талаб ва таклифнинг умумий конъюнктураси (рақобат муҳити).
Инвестициялар бутун мамлакатда ҳам, маълум бир минтақада ҳам туризмни ривожлантиришни бошқаришнинг энг муҳим воситасидир.
Капитал қўйилмаларни молиялаштиришнинг асосий манбалари: корхона маблағлари (фойда ва амортизация ажратмалари), банк муассасаларидан олинган кредитлар, фуқароларнинг шахсий маблағлари, хорижий ва қўшма инвестициялар, турли мулкчилик шаклидаги корхоналарнинг улушли иштироки, марказлаштирилган фондлар маблағлари, давлат бюджетидан ажратилган маблағлар ( бюджет маблағлари), лизинг.
Инвестиция сиёсатининг асосий йўналишлари:
ҳар бир давр учун мос келадиган капитал қўйилмалар ҳажмини ва уларнинг тузилишини аниқлаш;
устуворликни танлаш;
инвестиция қилинган маблағларнинг самарадорлигини ошириш.
13.2. Капитал қўйилмалар таркиби.
Капитал қўйилмалар - бу янги фондларни яратиш, уларни реконструксия қилиш, кенгайтириш ва модернизация қилиш жараёнини қамраб оладиган асосий воситаларни такрор ишлаб чиқаришга йўналтирилган харажатлар мажмуи.
Капитал қўйилмаларнинг таркибий таҳлили миллий иқтисодий (макроиқтисодий) ва тармоқ даражаларида, шунингдек алоҳида корхоналар (фирмалар) ёки ҳудудий-маъмурий тузилмалар (шаҳарлар, вилоятлар, туманлар ва бошқалар) даражасида амалга оширилиши мумкин.Турли даражадаги таҳлилнинг мақсадлари ва усуллари ҳар хил.
Капитал қўйилмаларнинг саноат, такрор ишлаб чиқариш, технологик ва ҳудудий тузилмалари мавжуд.
Капитал қўйилмаларнинг тармоқ таркиби-бу иқтисодиётнинг муайян тармоқлари ва кичик тармоқларига киритилган инвестициялар қийматининг нисбати. У, қоида тариқасида, узоқ муддатли макроиқтисодий прогнозлаш ва мамлакат ёки алоҳида ўзини ўзи бошқариш субъекти иқтисодиётидаги тармоқлараро номутаносибликларни аниқлаш учун ишлатилади.
Туризмда туризм саноатининг аниқ кичик тармоқларини (меҳмонхоналар, транспорт, дам олиш масканлари ва бошқаларни) ривожлантириш яни, тармоқ ва ҳудудий инвестициялар таҳлили айниқса муҳимдир.
Капитал қўйилмаларнинг такрор ишлаб чиқариш таркиби-бу турли хил туристик объектлар ва ташкилотларни (лагерлар, меҳмонхоналар, дам олиш марказлари, ресторанлар, кўргазма мажмуалари ва бошқаларни) янги қуриш, кенгайтириш, реконструкция қилиш ва модернизация қилиш харажатлари ўртасидаги нисбат. Бу, биринчи навбатда, муайян туризм объектларининг ҳолатини (хусусиятларини) сифатли таҳлил қилиш ва прогнозлашда муҳим аҳамиятга эга. Кўпайтириш тузилмасининг энг самарали йўналиши реконструкция қилиш ва техник қайта жиҳозлашдир, чунки бу асосий воситаларнинг фаол қисми улушини оширишга имкон беради.
Капитал қўйилмаларнинг технологик тузилиши-бу фаол капиталга (машиналар, технологик ускуналар, электр станциялари) ва пассив асосий воситаларга (бинолар, иншоотлар, йўллар ва бошқаларга) капитал харажатлар ҳажмининг нисбати. Батафсил таҳлил қилиш учун одатда технологик ускуналар, транспорт воситалари ва қурилиш-монтаж ишларининг асосий турлари учун харажатлар ажратилади. Бундай инвестиция тузилмаси туризмда объектлар бўйича бюджетни лойиҳалаш учун муҳимдир. Технологик тузилма капитал қўйилмаларнинг умумий ҳажмида асбоб-ускуналар улушини кўпайтириш тенденцияси билан тавсифланади, яъни асосий воситаларнинг фаол қисми, бу корхоналарни техник жиҳозлашнинг кўпайишини, меҳнат унумдорлигининг ўсиши учун шароит яратишни, асосий воситалардан фойдаланиш самарадорлигини таъминлайди.
Капитал қўйилмаларнинг ҳудудий (минтақавий) тузилиши кўриб чиқилаётган инвестицияларнинг қиймат ҳажмини ҳудудлар, аҳоли пунктлари ва объектлар бўйича тақсимлашни англатади, нафақат ҳудудий доирада амалга оширилган капитал қўйилмаларнинг қиймат ҳажмларини, балки уларнинг табиий таркибий қисмларини ҳам таҳлил қилиш мумкин (масалан, аниқ инвестицияларни сотиб олиш ҳудудлар ёки объектлар бўйича транспорт воситалари ёки технологик ускуналар турлари).
13.3. Инвестицияларнинг умумий иқтисодий самарадорлиги кўрсаткичлари.
Туризм индустриясига инвестицияларни таҳлил қилиш ва прогнозлашнинг асосий элементи уларнинг иқтисодий самарадорлиги бўлиб, пировардида инвестор учун ҳар қандай туристик лойиҳанинг умумий жозибадорлигини белгилайди.
Умуман саноатда капитал қўйилмаларнинг умумий иқтисодий самарадорлик коэффициенти йиллик миллий даромад (соф маҳсулот) ҳажмининг ўсишига нисбати сифатида ҳисобланади.
унинг моддий тузилишини унга сабаб бўлган капитал қўйилмалар билан таққосланадиган нархларда ҳисобга олган ҳолда аникланади.
Умумий самарадорлик кўрсаткичлари режалаштирилган стандартлар ва базис даврнинг ўхшаш кўрсаткичлари билан таққосланади, уларнинг давомийлиги режалаштирилганга тенг.
Айрим кичик тармоқлар ёки ҳудудлар учун соф маҳсулот ҳажмини аниқлаш қийин бўлган ҳолларда капитал қўйилмаларнинг самарадорлик коэффициентлари фойданинг ўсишининг ушбу ўсишга сабаб бўлган инвестицияларга нисбати сифатида кўриб чиқилиши мумкин.
Капитал қўйилмаларнинг қиёсий иқтисодий самарадорлиги. Капитал қўйилмаларнинг қиёсий иқтисодий самарадорлигини ҳисоб-китоблари лойиҳалаштирилган объектларни жойлаштиришнинг иқтисодий ва техник эчимлари вариантларини таққослашда, ўзаро алмаштириладиган маҳсулотларни (хизматларни) танлаш, янги турдаги ускуналарни жорий этиш, янги корхоналарни қуриш ёки мавжуд корхоналарни реконструксия қилиш муаммоларини ҳал қилишда фойдаланилади. Капитал қўйилмаларнинг қиёсий иқтисодий самарадорлигининг кўрсаткичи камайтирилган харажатларнинг минимал миқдоридир.
Ҳар бир лойиҳа учун қисқартирилган харажатлар стандарт самарадорлик коэффициентига мувофиқ бир хил ўлчамга туширилган жорий ва капитал харажатларнинг йиғиндисидир:
|
