Buxoro kashtachilik maktablari
O’rta Osiyoda ipak iplar bilan kashta tikish san’ati eng qadimgi hunar
hisoblanadi. Shu jumladan, bu hunarning qadimgi maktablaridan biri Buxoro an’anaviy kashtachiligi ham juda qadimdan rivojlangan. Eramizning II asridan boshlab O’rta Osiyoga Xitoydan ipak keltirilgan. Eramizning IV asrida Vizantiyaga pilla va ipak qurti keltirib, ipak etishtirila boshlaganligi to’g’risida ma’lumotlar bor. Buyuk ipak yo’lida joylashgan Buxoroda ham shu davrlarda ipak qurti keltirilib, ipak ishlab chiqarish boshlangan bo’lsa ajab emas. Mahalliy sharoitda etishtirilgan xom ashyodan mahsulotlar tayyorlash boshqa hunarmandchilik turlarini rivojlanishiga sabab bo’ldi.
Pillaga ishlov berib, olingan ipak toladan shoyi, atlas, banoras, alocha, adras va boshqa matolar tayyorlash bilan birga, matolarga kashta tikish ham rivojlangan. Eng qadimgi “yo’rmado’zi” uslubida tikilgan kashta eramizdan avvalgi V asrga mansub bo’lib, u Xitoyda topilgan. O’rta Osiyo xalqlari asrlar bo’yi yaratgan xalq amaliy san’ati namunalari dunyoda katta shuxrat qozongan. U o’zining xilma – xilligi bilan alohida ajralib turadi. Yog’och, ganch o’ymakorligi va naqqoshligi, kulolsozligi, zargarligi, chitgarligi, gilambofligi, zardo’zligi, kashtachiligi shular jumlasidandir.
Xalq amaliy san’atini boshqa turlarida ijod qiluvchi usta maxsus o’qitilib, uzoq va mashaqqatli shogirdlik davrini o’tashi kerak bo’lsa, kashtachilik san’ati bilan har bir ayol o’zicha shug’ullangan. Shuning uchun bo’lsa kerak, kashtachilikda ko’proq xalqning ichki dunyosi, estetik dunyoqarashi aks etgan. O’rta Osiyo xalqlarida kashta bilan uyni va kiyimlarni bezash keng tarqalgan. Devoriy namoyonlar, so’zanalar, joypo’sh, takiyapo’sh, joynamoz, ruijo, zardevor, sandalipo’shlardan tortib, to jullaru dourilargacha, do’ppi, kulox, peshkurta, jiyak, etik, maxsi va kovushlardan tortib, oynaxalta, taroqxaltalargacha kashtachilik bilan bezatilgan.
Hozirgacha ham xalqimiz orasida juda ko’p tarqalgan xalq amaliy san’atining turlaridan biri kashtachilikdir. Turmushda keng qo’llanilgan so’zana, joypo’sh, joynamoz, takiyapo’sh, aksariyat qo’lda: “yo’rma”, “bosma”, “iroqi” kashtachilik usuli bilan bajarilgan.
Kiyim – kechak va turar joyni bezashda milliy kashtachilikning munosib o’rni bor. Ayollarimiz, ayniqsa kelinlar va yosh juvonlarning kiyimlari bashang bezatilgan.
Qiz bola yoshligidan boshlab qo’lro’molcha, sochiq, oyna xalta, jiyak – zey, do’ppi va boshqa mayda kashtalar tikib, tajribasini kundan – kunga oshirib borgan. Kelinga keltirilgan dasturxonlar kuyov tomonga qaytarilganda, albatta bo’lajak kelin tikkan kashtachilik buyumlari bilan qaytarilgan. Ular orasida kuyov uchun do’ppi, qo’lro’molcha va sochiqlar bo’ladi. Kashta tikayotgan chevarlar qalblaridagi beg’ubor orzu va istaklarini rang — barang ipak iplardan go’zal naqshinkor gullar tikib izhor etganlar.
Ayollar uchun yagona tasvirlash vositasi bo’lgan kashtachilik, ular ichki dunyosini, ruhiy holatini aks ettiruvchi birdan – bir vositadir. Shuning uchun bo’lsa kerak, bu hunarning ta’sirchanligi boshqa hunar turlaridan yaqqol ajralib turadi, kashtachilikning eng qadimgi namunalari kosibiy usulda qo’lda to’qilgan bo’z karbosga tikilgan. Paxta tolasidan pishiq qilib ishlangan bu matoning donador to’qimasi yuza qismi kashta tikish uchun nihoyatda qulay bo’lgan. Ayniqsa bigiz bilan yo’rmado’zi usulida kashta tikish uchun u juda mos tushgan. Bo’zning rangi oq, malla bo’lib boshqa ranglar uchun betaraf asos vazifasini o’tagan. To’rt – besh enlik bo’z yagona taxta qilib tikilgach, uni chizmakashga berishgan. Chizmakash so’zani gullari kompozistiyasini ijod qilib, tasvirini bo’yoq yoki qalam bilan chegaralab bergach, so’zana yana alohida bo’laklarga chokidan ajratilib, kashtachi chevarlarga tarqatilgan. Oldindan belgilangan asosiy rangli ipak, kashtachilar o’rtasida taqsimlangach, ishga kirishilgan. Mohir kashtachi chevarlar ma’lum erkinliklarga ega bo’lganlar. Ranglari belgilangan gullarni har – xil rang o’yini qilib, jimjimadorlikka erishganlar. Chizmakashning hunari avloddan – avlodga o’tib borgan va uning nozik tomonlari sir saqlangan. So’zana kompozistiyasi aksariyat holda simmetriyaga asoslangan. Ammo ayrim gullar va gul qismlari erkin joylashtirilgan. Kashta tikuvchi chevar chizilgan gullarni oxirigacha tikmay qoldirgan.
Odatga ko’ra chevar hunarini uning bolalari va nevaralari davom ettirsin deb, ataylab shunday qilingan. Kelinning birinchi farzandi tug’ilgach, bu gullarning bir elementi tikilgan. Navbatdagilari uchun ham shunday qilingan. Ayrim gullarning bargi va shoxchalari avlodlar shajarasini bildirgan. Yuz yillar davomida bu sohada ham mahalliy badiiy uslublar tarkib topdi va kashtachilikning yirik markazlari yuzaga keldi. Kashtalarning olti asosiy bir – biridan farq qiladigan yo’nalishlariga ega bo’lgan kashtachilik maktablari mavjud: ular Nurota, Samarqand, Shaxrisabz, Toshkent, Farg’ona, Buxoro maktablaridir.
Keling, hozircha siz bilan Buxoro kashtachilik maktabi haqida gaplashaylik.
Buxoro kashtalarini Nurato kashtalari singari klassifikastiya qilish qiyin, sababi ular juda ham xilma – xildir. Buxoro kashtalarining o’ziga xos belgilaridan biri ularda yo’rma chokni mahorat bilan qo’llashdadir. Yuzada qo’shimcha relefli gul hosil qiluvchi va guldagi shakllar tonining o’zaro uyg’unlashishini ta’minlovchi ornamentning har bir detali yo’rma chok bilan alohida – alohida tikiladi.
Buxoro kashtalarining kompozistiya tuzilishi va gullari ham juda xilma – xildir. Buxoro kashtalarida markaz va burchaklari bo’rtib ko’rinuvchi yopiq kompozistiya ko’proq uchraydi. Bunda asosiy motiv davra — trunj hisoblanadi. Davra – trunj detallari o’zining turli – tumanligi bilan kishini hayron qoldiradi: ular konstentrik aylanalarga, sektor va yulduz kabi shakllarga bo’lingan bo’lib, hammasi motivning yangi variantlar bilan to’ldiradi.
Bigiz – Buxoroda “daravsh” deb yuritiladi. Daravsh bilan tikishda ipak iplar
avval kalava shaklida tayorlanadi, bo’yaladi. Bo’yalganidan so’ng kalava qayta koptok shaklida o’raladi va iplarning biri o’ngga, biri esa chapga aylantirilib, tob solinadi, shundan so’ng ular birlashtirilib, ikki ip bir qatim qilinib o’raladi va kichik koptok shakliga keltiriladi. Kashta tikiladigan bigiz ilmoqli, yog’och dastali bo’ladi. Kashta tikish paytida barmoqlarga bigizning ilmog’i zarar etkazmasligi uchun maxsus barmoqqa kiydiriladigan asbob “noxunak” – temir tirnoq, tojikcha so’z bo’lib, “ noxun”-tirnoq, tirnoqqa kiydiriladigan ma’noni bildiradi.
Buxoro so’zanalari qatoriga har bir kashtada har xil hal qilinuvchi, shu bilan kishida ornamenti xilma – xil ekan degan tasavvur qoldiruvchi alohida gulli va xonalari rangli motivli, hoshiyasi yoqimli “islimi” naqshli va palmetalli, rombsimon turli kashtalar qo’yiladi.
Buxoro shahrida tayyorlangan kashtalar o’zining ko’p katta bo’lmagan shakllari bilan ajralib turadi. Bu kashtalarda Buxoroning ming yillik tarixga ega me’moriy yodgorliklaridagi g’isht, loy, sopol, koshin devoriy bezaklarning va naqshlarning ta’sirini ko’ramiz. Buxoro shahrida turli millatlar yonma – yon yashaganlar. Ularning ko’p asrlik birgalikdagi turmushi shaharning boy, o’ziga xos an’analarini va urf odatlarini dunyoga keltirgan. Buyuk ipak yo’li chorrahasida joylashgan shahar aholisining aksariyati kosiblardan iborat bo’lgan. Kashtachilik buyumlarini asosiy iste’molchilarining aksariyati xam ularning o’zlari bo’lishgan, shuning uchun ham bu davrda yaratilgan Buxoro kashtalari yuksak mahorat va nozik did bilan yaratilgan. Bu kashtalar asosan kosibiy oq rangli ip gazlama “karbos”ga, sidirg’a shoyiga, atlasga, adrasga va hisoriga sof ipak ip – “breshim” bilan tikilgan. Breshim iplari pillaning o’rtasidagi toladan tayyorlangan.
Kashtachilik san’atining qaysi markazi boshqasiga qanchalik ta’sir etgan bo’lmasin, u eng avvalo o’zi shakllangan hududda rivojlangan va aynan shu erga xos belgilari bilan boshqasidan farq qilgan. Asrlar bo’yi yig’ilib, avloddan-avlodga avaylab asrab kelingan an’analar doirasidagi bu poyonsiz boylik, undagi cheksiz xilma-xillik, bu o’ziga xos xalq san’atining bebaxo xususiyatini tashkil etadi.
Buxoro kashtalarining o’ziga xos belgilaridan biri ularda “yo’rma” choki mahorat bilan qo’llanilishida va havo rang, gul rang,binafsha rang, pushti va och sariq rang, qizil malina va ko’k ranglar bilan uyg’unlashidadir.
Buxoro kashtalarida “yo’rma” chokdan tashqari, kompozistiyasi, tuzilishi va gullarni ham juda xilma – xildir. Mato yuziga bir tekis joylashgan ingichka shoxdagi gullar shoxlar bilan o’ralgan yo’rma do’zi qilinganligi bilan ajralib turadi. Buxoro maktabida esa, ko’proq igna bilan birga yo’rma choki bajarilgan.
G’ijduvon chevarlari ipak ipni chap - rost qilib chillikda tob berib bajarsalar, buxoroliklar birishim iplari bilan chap rost toblamasdan kashta tikishgan. G’ijduvon kashtalari asosan oq, kulrang, malla, tabiiy rangli karbos, qizil satin, oq surp va qo’ng’ir rang rensga tikilgan bo’lsa, Buxoro kashtalari oq karbos, rangli adras, shoyi va hisori matolarga bajarilganligi bilan farqlanadi. G’ijduvon so’zanalari joypo’sh va joynamozlari kompozistiyasi an’anaviy markaziy maydon, keng hoshiya va 2 ta tor hoshiyalardan iborat, markaziy maydonda simmetrik naqshlar ketma – ket holatda joylashtiriladi. Keng hoshiyada asosan markaziy maydondagi naqshlar simmetrik holatda takrorlanadi yoki “islimiy” holatda takrorlanadi, naqshdan iborat bo’ladi. Ikkita tor hoshiyada bir – biriga o’xshash geometrik “islimiy” ngaqsh, “miandr”, “mavj” yoki “sebarga”dan ikki yoki uch qator yo’rma chiziqlari o’tkazilgan. Kompozistiyani birinchi holatda asosan geometrik doiralar, “to’pbarggullar”, butalar va shoxchalar tashkil qiladi. Ochiq qolgan joylarga barg, shoxcha, ko’zacha, oftoba, ayrim hollarda qushlar tasviri tikib to’ldiriladi.
Kashtalarda – butagul, gul daraxt, qo’shko’rak, tagalak, anguri, shobarg kabi shaqshlar uchraydi. Ba’zi hollarda katta binolarning arab yozuvida forsiy va turkiy tillardagi baytlar tikib bezatishgan. Odatda, yirik katta buyumlari nusxalarini maxsus tajribaga ega bo’lgan chizmakash – nusxachalar chizishgan. Chizmakash naqshlarni “rangli siyo” – qora tabiiy bo’yoqlar bilan chizgan. Kashta kompozistiyasi chizilayotganda, matoh yaxshi taxta qilib tikilgan, uning dioganallari bo’yicha qatlab markazi topilgan, keyin asosiy maydon va keng hoshiyaga ajratilgan. Har bir kashta nusxasini yaratish chizmakash uchun ijodiy jarayon hisoblangan. U hech vaqt tayyor ulgudan nusxa kuchirmagan. Ammo u kashta nusxasini kashtachiga ham chizma tariqasida bermagan. Uning hunari shaxsiy sirga ega deb hisoblangan. Kashtachilar kashta tikishda ayrim unsurlarni tikmay qoldirishgan. Buning ma’nosi, kashtachi chevarga ko’z tegmasin. “Chashmi bulbul”, “dandon”, “dutarafa dandon”, “zanjiri”, “barra tishi” naqshlari kashta qismlarini chegaralashda qo’llanilgan. G’ijduvon kashtachilari ranglarni mahalliy tilda: pistoqi yashil, nofarmon – siyohrang gulobi ko’k, shirchoyi – nilobi, gilosi – to’q qizil, kabo’ti – yashil, siyoh – qora, zard – sariq, xokistar – kulrang.
Ipak iplari tabiiy bo’yoqlarga bo’yash uchun ip kalavalari achchiq tosh eritilgan suvga solib qo’yilgan, keyin tozalab olingan, rangga solib qaynatilgan va sirkali suvga botirib olib quritilgan.
Quritilgan ip qayta kalava qilinayotganda “xor – cho’p” silliq tayoqcha bilan tekislangan.
Tekislangan ip igna teshigidan yaxshi o’tgan. XX asr boshlarida kelib tabiiy ranglar o’rnini anilin bo’yoqlar egalladi. G’ijduvon kashtalari, o’zining mayin rangini yo’qotib, oftobda tez oqaradigan sun’iy ranglarni ko’proq ishlata boshlashdi. Bu esa G’ijduvon kashtalarining ham qimmatini pasaytirishga sabab bo’ldi.
Buxoro milliy kashtachiligida Shofirkon kashtalari o’ziga xos alohida o’rin egallaydi. Shofirkonda ipakchilik qadim davrlardan taraqqiy etgan. Kashtachilik esa xalq ijodining eng ommaviy demokratik formasi bo’lib kelgan. Uylarga bezak berish san’atining barcha sohalarida tajriba avloddan-avlodga o’tish usuli bilan rivojlanib borgan. Har bir kashtado’z o’ziga xos yagona usullarni yaratish bilan kashta go’zalligi sayqalshshb borgan. Kashtachilik asosan xotin-qizlar hunari hisoblanib, uy-ro’zg’or tashvishlaridan bo’sh vaqtning bari shu hunarga, u orqali ro’zg’orni ko’rkam qilishga qaratilgan. U xalq turmush madaniyati estetikasida ham o’z aksini topgan.
Kashtado’zlik san’atining nodir namunalari hozirgi kunda jahondagi ko’plab muzeylarda, shaxsiy kolleksiyalarda saqlanib kelmoqda.
Peterburg, Samarqand, Buxoro, Moskvadagi Sharq madaniyati muzeylarida, G’arbiy Evropa, jumladan Berlin xalqshunoslik muzeyi shular jumlasidandir. Bu kashtalar XIX asrning oxirida O’zbekistondan olib ketilgan. O’zbek kashtasi yaxshi o’rganilmagan va ular haqida juda oz ma’lumot bor.
XIX asr oxirida Stokgolmda F.R.Martaniig O’rta Osiyo hunarmandchilik san’ati asarlaridan yiggan kollekstiyasining ko’rgazmasi bo’ldi. Ko’rgazmada Nurota, Buxoro so’zanalari bo’lgan.
Kashtachilikda naqshlarning qo’llanishi va kompozistion masalasi Naqsh- arabcha tasvir, gul degan ma’noni anglatadi. Kashtado’zlik san’atida
har bir millatning o’ziga xos eng ko’p qo’llaydigan naqshlari bo’ladi. O’zbek kashtalarida usimliksimon, geometrik hamda gul naqshlari ko’p bo’lsa, rus kashtachiligida geometrik, usimliksimon shakllar, gullar, qush va mevalar ko’p tasvirlanadi, qozoq va qirg’iz kashtachiligida esa ko’proq hayvonlar, shox va to’yoqlarni eslatuvchi elementlar tasvirlanadi.
Rang-tasvir vositalar yordamida ishlangan, nur va soyalar hajmni keltirib chiqaradigan, shu bilan birga uylamay-netmay tabiatdan aynan kuchirishga intilmagan rasmchini naturadan yaqinroq bulishi mumkin. Kashta gulini yaratishda naturaga qarab rasmni chizib oladi, keyin uni naqshga va turli naqshdor kompozistiyaga aylantiriladi. Naqsh bilan amaliy san’at buyumlari bezatiladi, shuning uchun u buyumning ajralmas qismi bo’lib, usha buyumning shakliga, vazifasiga va qanday materialdan tikilishiga butunlay bog’liq bo’ladi. Rasmni naqshga aylantirishda uning (guli va hokazo) xarakterli belgilari tanlanadi. Usimlik, qush motivlarini aniq kursatishga intilmay, faqat asosiy chiziqlarigina burttirib kontur qilib chiziladi.
Biror buyumni tikishdan oldin uning badiiy echimini uylab ko’rish, bezakning undagi ayrim bulaklarining buyum yo’zasiga qanday joylashtirishni, elementlarning nisbatlarini, qanday rangda tikishni, ya’ni kompozistiya tushunchasiga kiradigan hamma narsani aniqlab olish kerak. Kompozistiya xarakteri ko’proq ritmga-naqshdagi alohida elementlarga bog’liq bo’lib, bu kompozistiyaning ifodali bulishiga aniq idrok etilishiga yordam beradi.
Kompozistiya (mujassamot) - lotincha "Kompositio" so’zidan olingan bo’lib, to’qish, to’zish, bir-biriga solishtirish, naqshni g’oyasi, xarakteri va vazifasiga, muvofiq uyg’un hamda mutanosib joylashtirish degan ma’noni anglatadi.
Ritm - naqsh kompozistiyasining ma’lum bir qismi, ma’lum bir masofada doimiy ravishda bir tekisda takrorlanib kelishi bo’lib, naqshdagi harakatning o’zluksiz va go’zal ko’rinishini ta’minlaydi. Simmetriya - grekcha so’zdan olingan bo’lib, ulchovlarning bir-biriga munosibligi tushuniladi.
Assimetriya - kompozistiyada simmetrik qonun-qoidalarining muvozanatini bo’zilishidir.
Stilizastiya - tabiatdagi usimlik va boshqalarning tasviri, rangi, shakli va o’zilishini badiiy usulda umumlashtirishdir.
Bizgacha etib kelgan kashtachilik namunalarini sinchiklab o’rganib chiqilsa, shunday xulosaga kelish mumkinki, kashta naqshlari qadim – qadim zamonlardan, eramizdan oldingi davrlardan shakllanib, uyg’unlashib boyitib kelingan va shu bilan birga asosiy yo’nalish va naqshning turli xillari saqlanadi.
Shu qatori kashtachilikda ishlatiladigan naqshlar ham o’ziga xos xarakterga ega. Kashtachilikni o’rganishga kirishayotgan har bir kishi naqsh elementlarini chiza olishni urganishi kerak. Bu elementlar naqsh ishlarining alifbosi hisoblanadi. Biz o’simliksimon naqsh elementlari barg, gul, marg’ula va tanob, shkufta, bog’lam va sirtmoqlarning turlari, nomlari va ularni chizishni urganamiz (34-rasm). Kashtado’z ustalar tabiatdagi gul, barg, novda, g’uncha, qush va boshqalarning to’zilishini, usish qonun-qoidalarini, ko’rinishini sinchiklab o’rganib, ulardan turli naqsh kompozistiyalar ishlash uchun har xil elementlarni stillashtirib olganlar. Masalan gulni stillashtirib olar ekan, uning go’zalligini qaysi holatdagi ko’rinishini tasvirlashni izlab topadi. Usimliksimon naqshlar "Islimi gullar" deb ataladi. Islimi gullar o’z navbatida, ikki tomonga ulanadigan ko’rinishda bo’ladi.
Band (novda) - naqshlardagi o’simlik va shoxlari bir-biriga mustahkamlanadi.
Tanob - arabcha chilvir-arqon degan ma’noni bildiradi. Murakkab naqshlar kompozistiyasi asosini tashkil etuvchi negizi, naqsh shakl beruvchi chiziq tanob deyiladi.
Naqqosh naqsh kompozistiyasini chizishdan oldin birinchi tanob tortib keyin novdalarni chizadi, so’ngra novdalarni yo’nalishiga moslab gullarni joylashtirib chiqadi. Naqsh kompozistiyasini chizishda tanob birinchi darajali chiziq bo’lib, uning ustidan hech qachon gul, novda yoki barg bosib utmaydi. Tanoblar xilma-xil ko’rinishda bulishi mumkin.
Barg-o’simliksimon naqsh elementi bo’lib, naqqoshlar tomonidan tabiatdagi usimlik bargining stillashtirib olingan tasviri. Barg naqsh kompozistiyasida tuldiruvchi va xush beruvchi elementdir. U to’zilishiga kura oddiy va murakkab turlarga bo’linadi. Oddiy barglarga uch barg; bodom barg, tol bargi va boshqalar kiradi. Murakkab barglarga esa ko’p barg, shobarg va boshqalar kiradi. Barglarning quyidagi turlari bor; shobarg eng katta barg, qush barg, ko’p barg, chor barg (turtta barg), xurmo bargi, tol, anor, qashqarcha, madohil, qushbodom, qalampir, nok, sambit, butoq barg va boshqa 50 dan ortiq turlari mavjud.
Gul - tabiatdagi gullarning stillashtirib olingan tasviri bo’lib, naqsh kompozistiyasida tuldiruvchi va hush beruvchi element hisoblanadi. Gullarning har xil turlari bo’lib, ular o’ziga xos nomlanadi. Masalan; lola gul, chinni gul, savsar, atir, gultojixuroz va boshqalar.
To’zilishiga ko’ra gullar oddiy va murakkab gullarga bo’linadi: murakkab gullarga pista gul, kuo’pbargli gul va oddiy gullarga lola, oygul, nuxat gul va boshqalar kiradi. Gullar har xil to’zilishiga ega bo’lganligi uchun ularning o’ziga xos ismlari bor.
Shukufta-usimliksimon naqsh elementi bo’lib, novdalarni bir-biri bilan bog’lash va yo’zalarni tuldirish uchun xizmat qiladi.
Marg’ula-qush chiziqli gajak, usimliksimon naqsh elementi. Agar bir novdaning ichida ikki marg’ula hosil bo’lgan bo’lsa, u qush marg’ula deb yuritiladi. Agar novda bilan marg’ula tasvirlangan bo’lsa, marg’ulali novda deb yuritiladi. Naqsh kompozistiyasida marg’ula tuldiruvchi element hisoblanadi.
Bofta-tanob aylanib o’tib hosil qilgan shakl.
Islimiy naqsh elementi. Boftalar to’g’ri, egri hamda aralash chiziqlardan tashkil topgan bo’ladi. G’uncha-tabiatdagi g’unchalarning usta tomonidan stillashtirib olingan tasviri.
Kashta naqshlarida kishilarning tabiat hodisalari aks ettirilgan. O’zbek kashtasining naqshlari obrazida bu yashnab, gullab turgan bog’ timsollarini ko’p ko’ramiz. Ayrim nusxalarida hayvonotlar shakli va buyumlar (oftoba, choynak, ko’za) shunday tasvirlanadiki, ularni moviy ko’rinishlaridan, asli shaklini ajratib bo’lmaydi, balki ular o’simliksimon qiyofaga kirib kashtaning umumiy uslubi bilan bog’lanib uzviylashib ketadi.
O’zbek millati azal – azaldan dehqonchilikni erni juda qadrlagan millatlardan biri bo’lgan. Shu sabab har bir qishloq aholisi daraxt, gul, o’simlik va hayvonot olamini asrab – avaylayda, ardoqlaydi. Bunday tabiatga bo’lgan mehr albatta o’zbek kashtalarida o’z aksini topgandir. Tabiatdagi lolaqizg’aldoqlar, boychechaklarning chaman bo’lib ochilishi har qanday inson qalbiga qanchalik zavq baxsh etishini tasavvur qilish qiyin emas. Balki ana shunday go’zallikning kashtaga ko’chishi tabiiy bir holdir.
Har bir so’zana alohida san’at asaridir. Albatta bunga kashtado’zning o’z oldiga qo’ygan yagona maqsadidir: san’ati va mahorati fantaziyasining ko’p qirraliligi bilan odamlar qalbiga quvonch, shodlik baxsh etishdadir. Kashtachi o’z ijodiy fantaziyasini har bir so’zana detallarida namoyish qilishga harakat qiladi. U gullardan – yulduzlar, guldastalar, oy, quyoshni tasvirlaydi.
Gullarning novdalarini tasvirlab, ular shoxchalarga silkinib nafis butoqlarda osilib turgandek namoyish qilinadi. Kashtachi tabiat manzarasini tasvirlar ekan u borliqdagi bor o’simliklarni, hayvonot olamini uy – ro’zg’or buyumlarini hatto inson suratlarini ham tikishga, tasvirlashgan – bu baxt saodatli, quvonch va shodliklarga to’la hayot orzusi, quyosh – yorug’lik issiqlik mo’l hosil, bu baxt va visol osoyishta baxtli hayot, oila, yulduzlar, moviy va musaffo osmon, orzu, umid, baxt- iqbol tunning mayin shabadasi, ertaning baxtli kun orzusi; oftoba – mo’l – ko’lchilik, ro’za – suv, dehqonchilik umidi, hosilning mo’l bo’lishi, oilada fayz – baraka va seroblik, serfarzandlik
Ko’za, oftobalar asosan so’zananing yuqorida bo’lgan qismida tikiladi. Qushlar tasviri ham qadimiy san’atga xosdir. Qadim – qadimdan biror ishni boshlashda, shu ish yaxshi, saodatli bo’lishi niyatida qushlar tasviri tushirilgan, shu sababli hashamatli bog’larda qushlarni boqish odat bo’lgan.
Katta dekarativ san’at asarlarini kishi tomosha qilar ekan uning ko’z oldida milliy arxitektura manzaralari gavdalanadi. Yaqinroqdan esa yirik – yirik shoxlar va gullar, juda yaqindan qaralganda esa naqshning nafisligi bilinadi.
Sharqning ko’p xalqlari singari o’zbek xalqlarida ham anor hosildorlikning ramzi bo’lib kelgan. Uni Anaxita haykali qo’lida eramizning boshlarida qurilgan (I – IV asr) ossuriylar devorlaridagi naqshlarida ham uchratish mumkin.
Anor juda sodda shaklda beriladi: dumaloq ko’rinishi va ichidagi gul kosachasigina tasvirlanadi. Kashtalarda tasvirlangan anor ham shunga juda o’xshaydi. Mevaning mohiyatni aks ettiruvchi donachalari, po’stidan nur sochilayotganday, tovlanib turganday tasvirlanadi. O’simliksimon bezaklarning ichida keng tarqalganlaridan yana biri lola, bodom yoki qalampir tsvirlari bo’lib, ular juda ko’p shakllarga ega. G.Grigorevni yozishicha u gul tasvirlarini bir – biriga taqqoslash yo’li bilan bu bezalarning (bodom, qalampir) qushlar tasvirlaridan (xo’roz, qirg’ovul) asta – sekin ixchamlashish va ayrim qismlari bo’lib qolinishi natijasida kelib chiqqanligini aytadi.
Agar biz e’tibor bilan qarasak bunday shakllar eramizdan avvalgi Ayrimom, Frizi bezaklarida uchraydi. Rang – barang iplar bilan tikilgan. Doira gullari guruhlarga bo’linadi va ular “zabonchcha”, “oftobacha” yoki “ko’zacha” deb ataladi. Doiraga chizilgan shakllar yoki sakkiz qirrali yulduzlardan iborat bo’ladi. Bu qirralar ko’proq qizil, to’q qizil ranglarga galma – gal almashib tikiladi.
Toshkentda doira gul, oy, Buxoro va Nurota “moh”, Samarqandda “lola” deb yuritiladi. Naqshlarda buyum tasviri ko’p ishlatilishi mumkin. Masalan, ko’za tasviri. Ko’za yoki choynakka ba’zan shoxcha solib qo’yilib, uning ko’rinishiga tangachalar bilan bezak beriladi.
Bulardan tashqari kashtalarda qushlar tasviri ham uchraydi. Ular tovus, qirg’ovul, o’rdak, xo’roz va boshqalar.
Qushlar shunday ustamonlik bilan joylashtiriladiki, ularni bir qarashda aniqlab bo’lmaydi.
Masalan, qush patlari demakrativ uslubda tikilgan, dumi va tanasi turli rangdag ipaklarda tikilgan bo’ladi yoki qush tanasi yarim oy shaklidagi turli rangli ko’ndalang qismlarga bo’linadi va ular turli rangdagi ipak iplarda tikiladi.
Markaziy Osiyo xalqlari mifologiyasi bilan bog’liq ekanligining guvohi bo’lamiz va bu an’ana juda qadimdan davom etib kelganligini muzeylarda (S.Peterburg –Ermitaj)da shoxchani cho’qib turgan va tumshug’ida shox saqlab turgan qush bezagini uchratamiz
XIX asr oxirida o’zbek kashtachiligida qushlarga juda kam e’tibor berilgan va ular so’zananing bir chetiga kichik hajmda tasvirlangan. Hozirgi kunda ham kashtachilikda qushlar juda kam uchraydi. Shunisi diqqatga sazovorki, kashtachilikda hayvonlar, qushlar tasviri bezak sifatida berilsada, kashtado’z boqiylikni obrazlar orqali berishga, atrof – muhitni to’g’ri, real tushunishga harakat qilgan.
Kashta naqshlarini badiiy vositalar, uning dekorativ talqini, ranglari, buyumlarning tanlanishi va tikish
texnikasi bir – biriga uzviy bog’liqdir. Chunki kashtachilikda yuqorida ko’rsatilgan har bir talqin bir – birini to’ldiradi, boyitadi va natijada qismlari o’zaro bog’liq bo’lgan dekorativ badiiy asr yaratilishiga olib keladi.
Kashtachilikda bezatish alohida va muhim rol o’ynaydi.
Kashtachi – san’atkorning badiiy didi, bezaklarini o’z o’rniga, joyiga topib, biri ikkinchisiga shaklan bir bo’lsada, bezaklari ranglari
boshqacha bo’lgan tasvirlarni yaratishi, kashtaning ta’sirchanligini oshiradi. Kashtachi bezaklarini matoga joylashtirar ekan, gazlamani haddan ziyod
bezab ham tashlamaydi, bekorchi, bo’sh o’rinni ham qoldirmaydi. Fon albatta, naqsh va bezakka kashta ta’sir qiladi. Shu sababli kashta fonining oq malla va boshqa rangda bo’lishiga e’tibor bermog’i, fonining o’zi ham qo’shimcha bezak ekanligini diqqat markazida bo’lishini talab qiladi. So’zanada gullar qat’iy o’lchamli, geometrik simmetrik emas, ular erkin o’lchamsiz, taxminiy ochiladi. Shu sababli bunday dekorativ kashtalar yaqinda uyg’unlashib, butun bir yaxshilikni vujudga keltiradi. Bunda har bir gul, o’simliksimon chiziqlarning erkin bir – biriga bog’lanishi umumiylikni hosil qiladi.
O’zbek kashtalarining kompozistiyasi turli hududlarda turlicha bo’lsada, ularning bir – biriga yaqinligini gullarining xarakteri va rang berishida umumiy prinstiplarni aniqlashga imkon tug’iladi. Buxoro kashtachiligida kompozistiyani muhim va asosiy qismini tashkil qiladi. Umuman kompozistiyani bir necha guruhga bo’lib o’rgansa bo’ladi:
I guruh – Markaziy gul sathi kompozistiyasi II guruh – Chekka hoshiya kompozistiyasi III guruh – O’simliksimon kompozistiya
IV guruh – Makraziy gul va unga yondosh to’rtburchakni bitiruvchi kompozistiya
IV guruh Markaziy gul davrasi kvadratsimon rombsimon va ko’p burchakli to’rsimon kompozistiyadir.
Yuqorida ko’rsatilgan kompozistiyalar tikiladigan kashtaning qanday maqsadga foydalanishga, ishlatishga bog’liq
Kashtachini gulni tasvirlashda ipak bilan gulning kashtaligini berish emas, eng muhimi, dekorativ san’ati asariga rang berish, ularga jilo berish ko’proq qiziqtiradi.
Bezakni (naqsh) nusxa kuchiradigan (kopirovka) yordamida kuchirish.
Gazlamani oldin dazmollab, tekis yo’za (stol, taxta) ustiga yozib quyiladi, bunda gazlamaning asos va arqoq iplari qiyshayib qolmasligiga qarash kerak. Naqsh (tekis chok, suv chok, ustki chok va hokazo bilan tikiladigan) chizilgan shaffof qog’ozni gazlama ustiga quyib, tug’nog’ich bilan qadab quyiladi. Nusxa kuchiradigan qog’ozini tuq tomonini gazlamaga qaratib shaffof qog’oz tagiga quyiladi, uchi yaxshi ochilgan qalam bilan bezak ustidan chizib chiqiladi.
Turli rangdagi nusxa kuchiradigan qog’ozlar bo’lgani ma’qul, shunda och rangdagi gazlamaga tuq rangli (qora, kuk, yashil), tuq rangli gazlamaga och rangli (oq, sariq) nusxa kuchiradigan qog’oz ishlatiladi. Bezakni kuchirib bulingach nusxa (kopirovka) qog’ozi olinib, bir tomondagi tug’nog’ichlar chiqariladi va bezagi tekshiriladi. Shundan keyingina shaffof (kalka) qog’oz olib tashlanadi. Naqshni nusxa kuchiradigan qog’oz bilan kuchirishda bezakning chiziqlari qalin bulmasligini yodda tutish kerak, aks holda kashta tikayoganda gazlama va ip kir bulib qoladi. Shuning uchun ishlatiladigan kopirovka qog’ozidan foydalanish yaxshiroq, yangisini esa ishlatishdan oldin quruq paxta yoki latta bilan artish kerak.
Bezakni shaffof qog’oz yordamida kuchirish.
Movut baxmal va yaltiroq gazlamalar ustiga kashta gulni shaffof qog’oz ustidan kuklash yuli bilan kuchiriladi. Buning uchun bezakni shaffof qog’ozga kuchirib olib, uni gazlama ustiga quyiladigan, butun chizig’i buylab may da zich qaviqlar bilan ninani oldinga yunaltirib tikib chiqiladi. Keyin qog’oz yirtib tashlanadi.
Bezakni axta (andaza, ulgi) yordamida kuchirish.
Axta naqsh yoki biror rasmni shaffof (kalka) qog’ozga chizib, chiziq yullarini igna bilan teshib, buyum yo’ziga tushirish uchun tayyorlangan andoza. Axtani tayyorlash uchun shaffof (xitoy) qog’ozga naqsh kompostiyaga moslab simmetriya uqi buyicha qog’ozni ikkiga, turtga va hokazo buklanadi. Buklamaning bir qismiga naqsh chiziladi.
Naqshli shaffof qog’ozni yumshoq gazlama yoki bir necha qavat gazeta qog’ozi ustiga quyib, naqsh chiziqlari ustidan 2-3 mm oraliqda igna bilan teshib
chiqiladi. Naqsh nusxasi igna bilan teshib bulingandan keyin, shaffof qog’oz yopib yuboriladi, natijada axta hosil buladi.
Tayyor bo’lgan axtani ish yo’zasiga quyib, ustidan xoka urib va bosib yurgazib chiqiladi. Geometrik shakldagi bezakni teshma kuchirishda uning kataklari vertikal va gorizontal chiziqlar kesishgan nuqtalarda teshib hosil qilinadi.
Kashta gul chizilgan shaffof qog’ozni kerosinlangan latta bilan artib, toza tomonini gazlamaga qaratib quyiladi-da, bir necha joyidan tog’naladi.
Movutning (ochroq bo’lgani yaxshi) yoki paxtaning ustiga doka urab tampon qilinadi. Tuq rangdagi gazlamaga bezakni kuchirish uchun xokani bur yoki tish poroshogi aralashgan kerosinda hullab olinadi.
Shu maqsadda hech narsa bilan aralashmagan tish pastasini ishlatish ham mumkin. Teshib kuchirishda kashta gulning gazlamasidagi tasviri aniqroq, bo’zilmay chiqadi, bu ayniqsa kashta gulning bitta bulagini bir necha marta tikish kerak bo’lganda, mehnatni osonlashtiradi va tezlashtiradi. Andozalarni bir necha marta ishlatish mumkin. Bu axtalar (andoza) alohida paketda saqlangani to’zik.
Naqsh chizilgan gazlama parchasiga tikiladigan, uni dumaloq chambarakka tortish qiyin bulsa, bu gazlama parchasining chetlariga ish tugagandan keyin sukib tashlanadigan, hohlagan boshqa gazlama parchasini ulab quyish mumkin.
Matoda gullarning urni-urnini topib quyish, xususan buyumlardagi gullarni joylashtirib chizish g’oyatda murakkab va mas’uliyat talab ishdir. Kashtado’zlik san’atida chizmakash hunari ustalarining urni beqiyosdir. Chevar har qancha mohir bulmasin, naqshlarni chizmakashlar asosan atroflicha uylab kurib, o’z kasb-hunarlarining an’analari va spestifik xususiyatlari asosida chizib beradilar. Bezakni kattalashtirish (kichiklashtirish).
Ba’zan kashta tikish uchun tanlangan bezak mo’ljallangan buyum kattaligiga to’g’ri kelmay, uni kattalashtirish yoki kichiklashtirish kerak bo’ladi. Buning uchun bezak ustiga ixtiyoriy kattalikdagi o’zaro teng kvadratlardan chiziladi. Bunda kvadratlar qancha mayda bo’lsa, bezakning nuqtalari shunchalik aniq ko’chiriladi va nusxasi ham oson chiziladi. Millimetrli qog’oz yoki toza qog’ozga buyum kattaligidagi to’g’ri turtburchak chizib, bezakdagi kvadratlar soni qancha bulsa, shuncha kvadratlarga bulinadi. Agar bezak gulni kattalashtirayotgan bulsa, bu kataklar originaldagi kataklardan katta bulib, rasm guli kichiklashayotgan bulsa, bu kataklar originaldagidan kichik bulib chiqadi. Shundan keyin kataklar buyicha originaldagi kashta gulning asosiy nuqtalari toza turga kuchiriladi. Bu nuqtalarni ravon chiziq bilan ehtiyotlab birlashtirib bezakning kattalashtirilgan yoki kichiklashtirilgan nusxasi hosil buladi. Rasm nuqtalarini oson topish uchun chizilgan turning ikki tomoniga raqamlar quyiladi.
Kashtachilikda so’zana bajarish texnologiyasi
“Takiyapo’sh” (Nurato, Buxoroda) “Bolishpo’sh”, Samarqanda, Shahrisabizda “Yostiqpo’sh ” deb yuritiladi. Bular taxmonga (rax) yig’ilgan ko’rpa-yostiqlarni yopib qo’yiladi. Taxmon (rax) o’yning to’rida bo’ladi.
Kashtachilik kishilarga estetik zavq bag’ishlaydi, uylarni bezatishdagi axamiyati bilangina emas, balki asrlar davomida shakllangan odat va rasm-rusmlar sababli ham xalk orasida tarqalgan edi.
Yirik kashtalar: So’zana, takiyapo’sh, joynamoz inson ayniqsa xotin-qizlar hayotidagi quvonchli hodisalar bilan bog’liq bo’lgan.Ularni asosan kelin tomon atab tikar va beriladigan qiz
sepining majburiy hamda asosiy qismini tashkil etadi. Yosh kelin-kuyovlarga qadim-qadimdan saqlanib
kelayotgan odatga ko’ra, kashta gullariga “yomon ko’zdan saqlovchi ” tumorchalar qo’yib tikilgan. Kashtalar shuningdek, motam marosimlarda vafot etgan xotin qizlar tobutlari ustiga ham yopiladi va murda qo’yiladigan oxirat uyining usti berkitilib turadi. Bitgan kashtaga atayin ayrim joylari chala qoldiriladi.Bu esa o’ziga xos ramziylikni bildiradi, ya’ni farzandlar davom ettirishini hayotning bog’liqligi avloddan-avlodga o’tishi yoki to’y ketidan to’y kelsin va kashtalar tikilaversin, qizim omon bo’lib boshimiz xursandchilikdan chiqmasin degan ezgu niyatlarini bildiradi.
Kashtalarning hajmi turlicha bo’yi 230-280sm va eni 170-200sm ular yaxlit manzarani kashf etadi. Takiyapo’shlar so’zanalarga qaraganda kichikroq bo’ladi, bo’yi 170-250sm e’ni 120-150sm kompozistiyasi so’zanaga o’xshash bo’ladi. (O’rtalariga) joynamoz va nigoh choyshabi (joypo’sh)ning gullari boshqacha bo’ladi. O’rtalariga gul tikilmaydi. Mehrobli bo’ladi. Bo’yi 130-150sm e’ni 90-110sm . Joynamozning oyoq tomonidan hoshiya tikilmaydi, ochiq qoldiriladi. Ro’yjo: bo’yi 260-285sm, e’ni 165-200sm.
Uning uy tomoni P shaklidagi hoshiya bilan bezatiladi. Bog’joma: (bug’cha) kunduzlari o’rinni o’rab qo’yish yoki turli xil
buyumlarni tugib qo’yish uchun ishlatiladi, uning markaziga to’rt burchak shaklida ornament tikiladi, gohida bir burchagi gul tikilgan bo’ladi.
Kashtachilik san’atiga ayollar o’zlarining kelajaklari bobolar va o’z baxtlari haqidagi orzu-umidlarini, tabiatga bo’lgan muxabbatlarini va go’zallikka intilishlarini singdiradilar. Bunday kashtaning noyob san’at sifatida yaratilishini tomoshabinning bahri-dilini, insonparvarlik, hayot va tabiatni sevish, ruhiy oziqa olishdek insonda mehir uyg’otadi.
Har bir oilada kashta tikish odat bo’lib, qizlarga yoshlgidan o’rgatilib boriladi. Ular o’zlariga onalaridan chala qoldirilgan kashtalarni tikib davom ettirganlar va o’zlariga ham yangi kashtalar tikkanlar. So’zanalar tikish bir yarim yil ikki yil davom etgan. Agar qizni turmushga chiqishi tezlashtirilsa unda
qarindosh-urug’lari, dugonalari va hamsoyalari to’yga qadar tugatish maqsadida yordamga kelganlar. Gul chizilgan mato bo’lak-bo’lak bo’lib tikilgan va oxirida birlashtirilgan. Kashtalarda “Qalamqosh” yoki “Chizmakash” deb nom olgan talandli xalq rassom- chizmakash ayollari gul chizganlar. Chizmalar o’lchamsiz asosan ko’z bilan chamalab chiziladi. Har bir joy (hududning) o’ziga xosligi mavjud bo’lib, bu o’sha chizmakashning mahoratini uning tabiatini,
o’rab turgan muhidning qanchalik aniq va keng bo’lishga bog’liq bo’ladi. Ular asosan qadimdan qolgan chizmalarni asos qilib, olsalarda chizmalarga o’zlarining fantaziyalarini qo’shib borganlar.
O’zbek kashtalarining o’ziga xos xususiyati hammani maftun etib olishda, ularda bir xil elementlarning uchramasligi va mexanik ravishda qaytarilmasligidadir.
2. Matoga gul –naqsh, tasvir konturi chizilib kashtani erkin tikish usulubidir.
Arqoq va tonda(o’rish) iplari kesishtirib to’qilgan mato bo’z shaklida to’qilgan tikiladi. Chunki bunday mato iplarini sanash juda qulay, bizda sanama kashtaning sanama turlari tarqalgan.
Erkin kashta esa har qanday matoga tikilaveradi, bunda kashta gullari ixtiyoriy turlicha bo’lishi mumkin. “Bosma” va “Yo’rma” choklarning tirli xillari qo’llaniladi: ernament gullari ham shu choklarda tikiladi. U chok ikki turga bo’linadi: bosma va kandaxayol ikkalasi ham bir biriga o’xshaydi.
Tikish uslubi: uzun tomonining bir chetidan ikkinchi chetiga ip tortiladi va u ko’ndalang chok bilan tikib chiqiladi. Keyingi ip oldinga bo’ylama tortilgan ipga yopishtirib tortilib, xuddi avvalgisidek eniga siriladi. ”Bosma” uslubda - esa chok mayda bo’lib, deyarli perpendikulyar tikiladi va mato uzunasi tortilgan ipga nisbatan sal qiyshiqroq bo’ladi. Har qaysi qator choklari bir-biridan ajralib turadi. Shunday usulda tikilganda so’zananing o’ng (ros) tomonida chiroyli, nafis relefni gul hosil qilgan choklarning to’g’ri dioganali qatori hosil bo’ladi
So’zana gulida o’n to’rt va undan ko’p rangli ipak kashtalari va ular bir butun jiddiy kolorit hosil qiluvchi qirmizi malina och ko’kimtir, yashil va qizil tilla ranglar ko’pchilikni tashkil qiladi. Qolgan tomonlardan mayda gullarda ustalik bilan ishlatiladi. Eski so’zanalarda ipning tushib ketishiga asosiysabablardan biri bo’yoqchilar anor po’stidan foydalanmaganliklari, shu sabab iplar oltmish-yuz yilda tushib ketishi mumkin. Bu hol kashtaning bundan yuz yil va undan ham ko’proq vaqt o’tganidan darak beradi. Kashtado’z bezaklarning matoga joylashtirar ekan, gazlamani haddan ziyot bezab ham tashlamaydi, bekorchi bo’sh o’rinni ham qoldirmaydi. Fon albatta naqish va bezakka katta ta’siri bor. Shu sababli kashtado’z fonning oq, malini va boshqa rangda bo’lishligiga e’tibor bermog’i, fonning o’zi xam qo’shimcha bezak ekanligini diqqat markazida bo’lishini talab qiladi. Fonning bunday xususiyati Markaziy Osiyo xalq hunarmandchiligida o’ziga xos xususiyatga egadir. Masalan; Qazoq va Qirg’iz, O’zbek (Buxoro viloyat Shofirkon, G’ijduvon, Vobkent tumanlarida) qirg’izlarda bunday hol kup uchraydi va bunda fon va naqsh estetik jihatdan bir –biriga hamohangdir.
So’zanada gullar qat’iy o’lchamli, geometrik, simetrik emas, ular erkin, o’lchamsiz, taxminiy olidadi. Shu sababli bunday dekorativ kashtalar yaqinda uyg’unlashib, butun bir yaxlitlikni vujudga keltiradi. Bunda har bir gul o’simliksimon chiziqlarning erkin bir –biriga bog’lanib umiymilikni hosil qiladi.
Kashtada bunday vosita yana bir muhim, o’ta talabchanlikni o’zida ifoda qiluvchi kuch – bu kashta tikish uslubi ushbu asarning badiiyligiga bevosita ta’sir etadi. Masalan; Buxoro viloyati Shofirkon tumani “Zuxro” firmasi ishchi qizlari tomonidan tikilayotgan kashta buyumlardagi “Zamindo’zi” uslubida tikilgan gullar ustida relef, ya’ni to’lqinshaklini hosil qiladi va bunday uslubda tikilgan kashtadagi dollar bir tekisda takrorlanadi. Aylana gul sathi hovuzga tushgan tolidan keyin hosil bo’ladigan to’lqinlar kabi birin-ketinli shaklini oladi va bu kashtada o’zgacha hayotbaxlikni namayon etadi. Aylana gullarning chekka qisimlari qora rangdagi ipak yordamida ilmoqli, yo’rma choklarda tikilib, kontur chiziqlarni hosil qiladi. Kashtado’zlar maxsuz ilmoqli bigiz “darvish”laradan foydalanadi -lar. Bu uslubda kashtaduz gul sothini aylanasiga tikib chiqadi.
Birinchidan; kashtado’z maxorati didi ushbu kashtaning badiiyligiga olib keladi.
Ikkinchidan; kashtachi bo’yalgan ipak yordamida ish bajaradi va ranglarni o’z didi, dunyoqarashi, ichki- his tuyg’usilari yordamida joylashtiradi.
Uchinchidan; kashtani oq malla qulda to’qilgan bo’zda tikiladi va bunda fondan o’rinli foydalanadi.
To’rtinchidan; kashtachi butun bir badiiy asrning yaxlitligini, undagi detallarning bir-biriga uzviy bog’liqligini ta’minlaydi.
Beshinchidan; kashtachi butun bir panno yuzasidagi markaziy gul saxnini ilojiboricha; chetki obi qismiga moslashtirib, umumiy yaxlit kompozistiyasini hosil qildiradi.
Oltinchidan; panno yuzasidagi gullar shaklan bir-biriga o’xshasada, mazmunan ularni boyitib boradi va betakrar naqshlar yordamida jozibadorlikka erishadi.
Ettinchidan; kashtachi umumiy kurinishda birdaniga tomoshabin ko’zga tashlavchi yorqin rangdagi ipak iplarni shunday joylashtiradiki, sovuq va iliq ranglar almashib keladi va natijada umumiy, bir ko’rinishda rovon manzara hosil qiladi.
Qadimiy kashtachilik merosimizni qayta tiklash, uni XIX asr darajasiga etkazishi hozirgi har bir kashta tikuvchining yagona va ulug’ mavsadi bo’lmog’i lozim, zero bizdan avlodlarga o’zimiz yaratgan go’zal, betakror, nafis badiiy kashtachilik san’at asarlari meros bo’lib kelmoqda.
Kashtachilikda ranglar ahamiyati
|
