1.2. Internet tarmog’i bo’yicha asosiy tushunchalar va atamalar
Internet – Yer sharining turli burchaklaridagi millionlab hisoblash
qurilmalarini yagona butunlikka bog‘lovchi butun dunyo kompyuter tarmog‘idir:
– stol ustida turadigan shaxsiy kompyuterlar, serverlar, PDA (personal
digital assistant), televizorlar, mobil kompyuterlar – xost tizimlar yoki oxirgi
tizimlar;
– ishchi stansiya – kompyuter tarmog‘ining abonenti bevosita ishlaydigan
kompyuterdir;
22
– server – bu kompyuter tarmog‘ining umumiy masalalarini bajaruvchi va
ishchi stansiyalarga xizmatlarni taqdim etuvchi kompyuterdir;
– IP adres – Internet yoki lokal tarmoqqa ulangan qurilmaning unikal
identifikatori;
– xost – bu IP-adresga ega, Internet tarmog‘iga ulanadigan universal
nuqtadir. Bu kompyuter bo‘lib, u ilovalarni bajaradi va TCP/IP protokolini qo‘llab-
quvvatlovchi bitta yoki bir nechta foydalanuvchilarga ega bo‘ladi. Xost
kommunikatsiya tarmog‘ining oxirgi nuqtasi sifatida ishlaydi.
Xost tizimlar orasida bog‘lanish maxsus kommutatsiyalovchi qurilmalar –
marshrutizatorlar ulaydigan ketma-ket liniyalar to‘plami yordamida amalga
oshiriladi. Marshrutizator o‘zining kirish aloqa kanalidan birida uzatilayotgan
ma’lumotlar porsiyasini qabul qiladi va uni o‘zining chiqish aloqa kanallaridan
biriga yo‘naltiradi. Paketlar – uzatilayotgan ma’lumotlar porsiyasi. Paket o‘tadigan
aloqa kanallari va marshrutizatorlar ketma-ketligi – marshrut yoki paketning
tarmoqdagi yo‘lidir. Paketning yo‘li avvaldan ma’lum emas va u bevosita uzatish
jarayonida aniqlanadi.
Oxirgi qurilmalarni Internetga kirishi Internet xizmatlarini yetkazib
beruvchilar yoki Internet provayderlar orqali amalga oshiriladi. Internet-
provayderlar quyidagi funksiyalarni bajaradi:
– marshrutizatorlar va aloqa liniyalari tarmog‘ini taqdim etadi va oxirgi
qurilmalarni tarmoqqa turli usulda ulanish imkoniyatlarini taklif etadi, masalan,
Dial-Up, raqamli AL yordamida keng polosali ulanish, lokal tarmoq orqali yuqori
tezlikli kirish, simsiz kirish;
– Web-saytlar tarmog‘iga bevosita (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) ulanish.
Mahalliy Internet provayderlar milliy va xalqaro zvenolar provayderlariga
ulanishadi.
2
2
James F. Kurose, Computer Networking ATop-Down Approach 6
th
Edition// 2013 by Pearson Education
23
1.1-rasm. Internet-provayderlarning strukturasi
Magistral operatorlari ulkan territoriyalarda (mamlakat, kontinent) magistral
aloqa kanallariga ega bo‘lishadi. Regional operatorlar bitta regionda (viloyat,
o‘lka, shtat) xizmatlarni taqdim etadi. Lokal operatorlar shahar chegarasida
xizmatlarni taqdim etadi.
Har bir Internet provayder ma’muriy birlik bo‘lib, IP protokoli bo‘yicha
ma’lumotlarni uzatadi va Internetda qabul qilingan ismlar va adreslar bo‘yicha
kelishuvlarga rioya qiladi. Xostlar, marshrutizatorlar va Internetning boshqa
komponentlari tarmoq ichida axborotni qabul qilish va uzatishni boshqarish uchun
protokollardan foydalanadi.
Protokol – tarmoqda axborotni uzatishning butun qonun-qoidalari
to‘plamidir. Apparat va dasturiy ta’minotni birgalikda ishlashini ta’minlash uchun
barcha kompaniyalar bu protokollarga amal qilishlari lozim. Protokol – xabarlar
turi va formatini, xabarlarni uzatilish tartibini belgilaydi.
Internet tarmog‘i turli qoidalar (protokollar) bo‘yicha ishlaydigan
tarmoqlarni birlashtiradi. Turli qoidalarni moslashtirish uchun shlyuzlar (maxsus
kompyuterlar) qo‘llaniladi.
Internet tarmog‘ida protokollarni 2 turi mavjud – bazaviy va amaliy.
Bazaviy protokollar (TCP/IP) ma’lumotlarni tarmoq bo‘yicha fizik jo‘natilishiga
javob beradi. Amaliy protokollar – maxsuslashtirilgan xizmatlar ishlashiga javob
24
beradi (masalan, HTTP – gipermatnli xabarlarni uzatish protokoli, FTP – fayllarni
uzatish protokoli).
TCP/IP bazasidagi Internetning mijoz/server muhitida, server amaliy daraja
(sath) protokolini hisobga olib portlarni belgilaydi, u mijoz sathida bajariladi. Port
nomeri – bu 0 dan 65 536 gacha diapazondagi 16 bitli kattalikdir.
Umum ma’lum portlar tizim jarayonlarida yoki amaliy dasturlarda
ishlatiladi. Ular 0 dan 1 023 gacha diapazondagi sonlar bilan raqamlanadi. Misol
uchun, port 25 – SMTP protokoli (Pochtalarni uzatishning oddiy protokoli), port
80 – HTTP protokoli.
1.2-rasm. O‘rnashgan joy va funksiyalar.
Brauzer (browser) – (ingl. tilidan To Browse – ko‘rib chiqish, sahifalash)
Internet sahifalarini ko‘rish uchun maxsus dastur.
25
1.3-rasm. Brauzerda web-sahifa ochilishi (browser)ga misol.
Internetda Web-hujjatning har birida (va har bir ob’yektda) o‘zining
murakkab adresi mavjud – u resursni ko‘rsatuvchi URL (Uniformed Resource
Locator) deyiladi yoki qisqacha URL-adres deb ataladi.
1.4-rasm. URL-adres strukturasi.
Uznet (Uznet=uz+net) — Internet tarmog‘ining O‘zbekistondagi qismi.
Uznetda rus tili keng tarqalgan, bu Uznetni Runetga “qisman kiritish” imkonini
beradi. O‘zbek tilidagi saytlar orasida O‘zbekiston Vikipediyasi mavjud. Ko‘p
hollarda Uznet deyilganda Tas-IX trafikni almashtirish tarmog‘i tushuniladi,
26
chunki Tas-IX ichidagi resursga kira oladigan ko‘pchilik provayderlar abonentlari
uchun u tekindir.
.uz domen zonasi 1995 yil 29 aprelda ro’yxatdan o‘tdi va 2001 yil oxiriga
qadar erkin foydalanishda bo‘ldi. Bu vaqtda domen zonasini ma’muriyatlash
huquqi nemis kompaniyasi Euracom Equipment GmBH ixtiyoriga o‘tdi, uning
O‘zbekistondagi vakili Tomas kompaniyasidir.
2002 yil dekabrida .uz domen zonasiga huquq O‘zAAA (Aloqa va
axborotlashtirish
agentligi,
hozirgi
O‘zbekiston
Respublikasi
axborot
texnologiyalari va kommunikatsiyalarni rivojlantirish vazirligi) tizimiga kiruvchi
UZINFOCOM markaziga berildi, bu markaz hozirgi vaqtgacha bu huquqqa ega.
2010 yil fevralida10 000 domen ro‘yxatga olingan bo’lsa, bu ko’rsatkich
2017 yil mart oyida 31500 dan oshdi.
| 