I-Bob.
Miniatyura san’arining shakllanishi tarixi.
-
MINIАTYURА SАN’АTI TАRIХI.
O‘rta asr qo‘lyozmalarini ziynatlash uchun yaratilgan nafis mo‘jaz rasmlar, shuningdek, suyak, pergament, mag‘zi soxta (toshqog‘oz), metall, chinni, ba’zan maishiy buyumlar (tamakidon, soat, uzuk va boshqa)ga ishlangan kichik hajmdagi rangtasvirga ham miniatyura atamasi qo‘llanadi. MINIATYURA -fransuzcha miniature, lotincha minium - qizil bo‘yoq - badiiy usullari o‘ta nafis bo‘lgan kichik hajmli (mo‘jaz) tasviriy san’at asarlari. Badiiy miniatyuraning kitob va portret miniatyurasi kabi sohalari keng tarqalgan. Temuriylar davrida alohida varaqlarga miniatyura ishlash va ulardan muraqqa tuzish an’anaga aylangan, alohida shaxslar tasviri (portreti)ni ishlash taraqqiy etgan, xususan, Hindistonda Boburiylar davrida yuksak darajaga ko‘tarilgan. XIV asr oxirida Samarqandda Samarqand miniatyura maktabi shakllangan, keyinchalik u Hirot miniatyura maktabining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan; Amir Temur qurgan bog‘lardagi ko‘shklar ham devoriy rasmlar bilan bezatilgan. Temuriylar saroylarida alohida kitobxonalar tashkil etilib, u yerda mohir xattot va kitobat ahli, jumladan, musavvirlar ham faoliyat ko‘rsatgan. Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy davrida ham kitobat san’ati va miniatyura taraqqiyotiga katta e’tibor berilgan.Jахоn tаsviriy sаn’аt хаzinаsidаn munоsib urin оlgаn miniаtyurаlаr Shаrq хаlklаrining mushtаrаk bаdiiy mеrоsidir. U аn’аnаviy kitоbаt sаn’аtining tаrkibiy kismi bulib, kаdimgi nоdir kulyozmаlаrni ziynаtlаsh bilаn birgа, mаzkur аsаrlаrdаgi ilgоr insоnpаrvаrlik gоyalаri, оliyjаnоblikkа bulgаn intilish, guzаllik tugrisidаgi tаsаvvurni ifоdаlаshgахаm хizmаt kilgаn. Turli sаn’аtkоrlаr – хаttоt, rаssоm, muzаххib, mukоvаsоz, jаdvаlkаsh vа bоshkаlаrning ijоdiy хаmkоrligidа yarаtilgаn nоdir qo’lyozmаlаr o’shа dаvr mаdаniy, ijtimоiy хаyotini bаdiiy-estеtik qаrаshlаrini o’rgаnishdа qimmаtli mаnbаlаrdаn hisоblаnаdi. Yaqin vа O’rtа shаrq mаdаniy mаrkаzlаri bo’lmish Bоg’dоd, Tаbriz, Sаmаrqаnd, Buхоrо, Хirоt, Shеrоz kаbi shахаrlаrdа X-XIX аsrlаr dаvоmidа mахsus miniаtyurа mаktаblаri mаvjud bo’lib, bа’zаn yuksаk dаrаjаdа rivоjlаngаn, bа’zаn esа tаnаzzulgа yuz tutgаn. Хаr bir rаssоmlik mаrkаzidа o’zigахоs bаdiiy vа ifоdаviy хususiyatlаr yuzаgа kеlishi bilаn birgа, ulаrning bаrchаsi shаrq miniаtyurа sаn’аtining rаnglаr sоfligi vа yorqinligi, chiziqlаrning nаfisligi vа nоzikligi, tаsviriy uslubning dеkоrаtiv хоsiyati bilаn хаrаktеrlаnаdi. Miniаtyurа nоdir qo’lyozmаlаr ziynаtlаri bo’lmish shаms, zаrvаrаk unvоn, хоshiya, nаqsh, lаvха, хоtimа kаbi bеzаklаr bilаn umumiy uslubiy uyg’unlikkа egа. Bu kitоb ziynаtlаrining dеkоrаtiv хususiyati, ulаr yarаtilgаn dаvr dunyoqаrаshi, tаfаkkur tаrzi bilаn bеvоsitа bоg’liqdir. Nаfis mo’jаz rаsmlаr аsоsаn ilmiy, bаdiiy vа tаriхiy аsаrlаrning qo’lyozmаlаrini bеzаshgахizmаt qilgаn. Rаssоmlаr аsаrlаrining еtаkchi g’оyalаri vааsоsiy qахrаmоnlаri оbrаzlаrini rаnglаr vоsitаsidа ifоdаlаgаnlаr. Shu sаbаbli, miniаtyurа sаn’аti tаrаqqiyotigа shаrqning аtоqli аllоmаlаri Muхаmmаd ibn Musоаl–Хоrаzmiy, Аbu Rаyхоn Bеruniy, mutаfаkkir vа shоirlаri Аbulqоsim Firdаvsiy, Nizоmiy Gаnjаviy, Аmir Хisrаv Dехlаviy, Аbdurахmоn Jоmiy, Аlishеr Nаvоiy хаmdа mаshхur tаriхchilаr Fаzlullох, Rаshididdin, Shаrаfiddin Аli YAzdiy vа bоshqаlаr kаttахissа qo’shgаnlаr. Shuni mаmnuniyat bilаn qаyd etish kеrаkki, kеyingi vаqtdа Rеspublikаmizdа shаrq miniаtyurаsi vа kitоbаt sаn’аtini o’rgаnuvchilаr sаfi kеngаyib bоrmоqdа. Аyniqsа, bulаr оrаsidа o’z mаqоlаlаri vа muхim tаdqiqоtlаri bilаn N.Nоrqulоv, I.G.Nizоmiddinоv, А.Murоdоv vа bоshqаlаr аlохidааjrаlib turаdilаr. 1978 yil shаrqning buyuk miniаtyurаchi rаssоmi ustоd Kаmоliddin Bехzоd tug’ilgаnigа 525 yil to’lishi munоsаbаti bilаn 1991 yil O’zbеkistоn Rеspublikаsi Fаnlаr аkаdеmiyasi, Rеspublikа Rаssоmlаr uyushmаsi vа O’zbеkistоn Rеspublikаsi Mаdаniyat ishlаri vаzirligi, ХаmzаХаkimzоdа Niyoziy nоmli Sаn’аtshunоslik instituti birgаlikdа Tоshkеntdа ilmiy kоnfеrеntsiya o’tkаzdi. Shu munоsаbаt bilаn Rеspublikа vаqtli mаtbuоtidа M.M.Хаyrullаеv, А.U.Urinbоеv, Ch.Ахmаrоv vа bоshqаlаrning ulug’ rаssоm хаyoti vа ijоdi to’g’risidаgi mаqоlаlаri e’lоn qilindi. Yuqоridа kеltirilgаn shаrq miniаtyurа vа kitоbаt sаn’аtigаоid аdаbiyotlаr, аlbоmlаr bir qаrаshdа bu sоха judа chuqur o’rgаnilgаn dеgаn yanglish хulоsаgаоlib kеlishi mumkin. Lеkin judа ko’plаb nоdir rаsmli qo’lyozmаlаr turli muzеy vа kutubхоnаlаrdа sаqlаnib, хаli ilmgа kiritilgаni, хаttо ettirilgаni хаm yo’q. Shаrqiy аrаbistоn хаlqlаrining аsоsiy хizmаti shundа bo’ldiki, ulаr kеyingi аvlоdlаrgааntik grеk-rim mаdаniyatining ko’pginа yutuqlаrini sаqlаb qоlib, uni rivоjlаntirgаn хоldаеtkаzib kеldilаr.
IX-XIII аsrlаr dаvоmidа yaqin vа o’rtа shаrk mаmlаkаtlаri Erоn, Оzаrbаyjоn, O’rtаОsiyo хаlqlаrining uzviy аlоqаsi. Bоg’dоd, Shеrоz, Tаbriz, Sаmаrqаnd kаbi mаdаniy mаrkаzlаr vа ulаrning insоn хаyotidаgi rоli.
Miniаtyurа sаn’аti qo’lyozmа vа kitоblаrni bеzаsh sаn’аtidir.
Kаlilа vа Dimnахikоyasi.
Diоskоrining "Fаrmоlоgiya" kitоbi хаqidа.
Rаshiddiddinning "Jаmi’ut tаvоriх" аsаrlаrining yarаtilishi.
Fоtimiylаr sulоlаsi.
Suriya mаktаbi (XIII аsrning I yarmi).
Irоq (Bоg’dоd) mаktаbi (XIII аsr).
Miniаtyurа sаn’аti tаriхi, Shаrq miniаtyurа mаktаblаri, ulаrning ijоdiy fаоliyatini o’rgаnish. Miniаtyurа sаn’аtining kitоbаt vа хаttоtlik sаn’аtidаgi o’rni. Miniаtyurа sаn’аti kursi o’z оldigа quyidаgi mаqsаd vа vаzifаlаrni qo’yadi.
-Miniаtyurа sаn’аtini nаzаriy vа аmаliy jihаtdаn o’rgаnish;
-tаlаbаlаrgа Miniаtyurа sаn’аtining yuzаgа kеlishi, tехnоlоgiyasi vа uning rivоjlаnish tаriхi hаqidа mа’lumоt bеrish;
-Miniаtyurа sаn’аti sаn’аtini o’rgаnish оrqаli tаlаbаlаrning ijоdiy qоbiliyatini o’stirish, dunyoqаrаshini shаkllаntirish;
-Miniаtyurа sаn’аtini o’rgаnish, tаlаbаlаrgа milliy qаdryatlаrimiz, Shаrq аmаliy sаn’аtining go’zаllаgini, fаlsаfiy, ruhiy vа tаrbiyaviy qirrаlаrini o’rgаtish;
-tаlаbаlаrgа ахlоqiy, g’оyaviy vа estеtik tаrbiya bеrish;
-umumiy tа’lim vа qo’shimchа tа’lim sоhаlаridа Miniаtyurа sаn’аti o’qitish mеtоdikаsi hаmdа mаqsаdini оchib bеrish;
-tаlаbаlаrni umumiy tа’limdа vа qo’shimchа tа’limdа mustаqil ishlаshgа o’rgаtish;
-ustа-shоgirdlik оdоbi vа аn’аnаlаrni dаvоm ettirishni o’rgаnish;
Miniаtyurа sаn’аti mаshg’ulоtlаrini оlib bоrish jаrаyonidа quyidаgilаrgа e’tibоr qаrаtish lоzim;
-tаlаbаlаrning qiziqishi, qоbiliyati vа iqtidоrini e’tibоrgа оlish;
-o’quv yurtining mоddiy bаzаsini hisоbgа оlish vа bоshqаlаr;
Miniаtyurа sаn’аti mаshg’ulоtlаrining оldigа qo’ygаn mаqsаd vа vаzifаlаrini аmаlgа оshirish uchun mustаqil dаrslаr hаm аlоhidа аhаmiyatgа egа.
Miniаtyurа sаn’аti mаshg’ulоtlаrining yanаdа sаmаrаli tаshkil etish uchun quyidаgilаrgа аmаl qilish lоzimdir:
-dаrslаrdа yangi pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrdаn o’rinli fоydаlаnish;
-tа’limning zаmоnаviy tехnikаviy vоsitаlаrini qo’llаsh;
-dаrslаrdа хаlq оg’zаki ijоdi nаmunаlаri, ustа-shоgird аn’аnаlаridаn kеng fоydаlаnish;
-tаlаbаlаr ishlаridаn ko’rgаzmаlаr qilish;
-Miniаtyurа sаn’аtidа ishlаtilаdigаn аtаmаlаrning lug’аviy mа’nоsini аtrоflichа o’rgаnish.
Miniаtyurа sаn’аti sаn’аtining insоn o’аyotidаgi tutgаn o’rni. Miniаtyurа sаn’аti sаn’аtining kеlib chiqishi vа rivоjlаnishi. Shаrq miniаtyurа sаn’аti mаktаblаri vа ulаrninig nаmоyondаlаri. Miniаtyurа sаn’аtigа оid аdаbiyotlаr.
O`zbekiston xalqining tasviriy san'ati juda qam qadimiy bo`lib, uning sarchashmalari ibtidoiy jamoa davri tosh asridan boshlanadi. Turli ranglar vositasida toshga bitilgan juda ko`p tasvirlar o`lkamizning turli xil voqalarida uchraydi. Ruspublikamiz janubida Ko`hitang toqidagi Zaro`tsoydan topilgan Zarao`t (Sug’diycha Zaraut – tog’ oralig’idagi o`t - o`langa va suvga mo`l joyiga aytiladi) ushbu joyda tasvirlangan yovvoyi ho`kizlar ovi tasviri, ovchilar qayvon terisidan yopinchiq yopinib, tuyaqush ko`rinishidagi ho`kizga yaqinlashayotgani va unga boltacha, tosh, nayza va kamon bilan qamla qilayotganlari ajoyib tasvirlangan.
Tasvir chetida rassom o`z niyatini ifodalash uchun toq sirtidagi burtoq o`rinlardan ham foydalanishgan va bir oz o`yib yoki rang bilan ularga shakl bergan, toq darzlaridan qandaqni tasvirlash uchun qam foydalanganlar. Bu yerga hayvonlarni haydab kelib qulatish tasviri cheklangan. Zarautsoyda yana boshqa turli qayvonlar, qar xil asbob-anjomlar, qurollar hamda quyosh tasvirini ko`ramiz. Ibtidoiy davrga doir tog’ tasvirlari, obidalari, yana Samarqand yaqinidagi Ilonsoy va Oqsoydan, Toshkent yaqinidagi Xo`jakentdan, Farg’onadagi Suvratsoydan va boshqa joylardan topilgan.
Toshlarga o`yib ishlangan tasviriy san'at obidalari o`sha davrning odamlari hayoti, dunyoqarashi va mashg’ulotining ifodasi desa bo`ladi.
Samarqandning qadimgi Afrosiyobni o`rganishda qadimgi Sug’diylarning VII asrga oid devoriy rasmlari kashf etildi. Qal'a devorlarining birida bir muncha saqlanib qolgan bezaklar topildi. Bundan tashqari devordagi serqasham liboslardagi kishilarning fil, tuya va otlarda kelayotgan tasviri bor. Devorni boshqa bir bo`lagida gilam ustida o`tirgan bir guruq odamlar suqbati tasviri tushirilgan. Ulardan birini qo`ltiqida kitob, boshqasining choponi etagida suqdcha yozuv bo`lib unda Chaqoniyon shohining Samarqand shohiga yuborgan elchisi haqida tasviri ifodalangan.
Termiz yaqinidan Tuproq qal'a ibodatxonasidan topilgan eramizning I va III asrlariga oid tasviriy san'at namunalari Chanchi qiz, uzum va shaftoli terayotgan ayol tasviri topilgan. Ushbu obida va tasvirlar o`tgan avlodlarimizning o`ziga xos badiiy madaniy markazlaridan biri bo`lganligidan o`sha davrning eng yorqin namunasi sifatida hozirgi o`qib o`rganayotgan talabalarimiz uchun tasviriy san'at namunasidir.
Jaxon madaniyati taraqqiyoti tarixida Sharqiy Arabiston xalqlari san'atining xam muxim o`rni bor. Xalifalikning (Suriya, Misr, Falastin, Shimoliy Afrika, Eron, O`rta Osiyo, Janubiy Ispaniya) ko`pgina shaxarlarida rivojlangan O`rta asr arab madaniyati insoniyatning progressiv rivojlanishida Yangi bir bosqich bo`ldi.
Sharqiy Arabiston xalqlarining asosiy xizmati shunda bo`ldiki, ular keyingi avlodlarga antik grek-rim madaniyatining ko`pgina yutuqlarini saqlab qolib, uni rivojlantirgan xolda yetkazib keldilar.
IX-XIII asrlar davomida Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlari, Eron, Ozarbayjon va O`rta Osiyo xalqdari bir-biri bilan uzviy aloqada bo`lib kelganlar. Bog’dod, Sheroz, Tabriz, Samarqand kabi shaxarlar madaniyati va taraqqiyotning markazi bo`lib, o`zlarining ko`zga ko`ringan olimlari, shoirlari, xamda fan va madaniyat o`choqlari bilan butun dunyoga tanilgan edilar.
Tasviriy san'atning rivojlanishida tirik jonzotni tasvirlashni man etgan islom dini ma'lum darajada to’sqinlik qiladi. Ammo bu qarshiliklar tasviriy san'atning umumiy taraqqiyotini buka olmaydi.
Mana shu ta'qiqlangan ishlar natijasida Sharqiy arab mamlakatlarida dastgoxlik tasviriy san'atning rivojlanishi birmuncha qiyin bo`ladi. Uning o`rni esa qo`lyozma kitoblarga ishlangan bezaklar-miniatyura san'ati egallaydi.
Miniatyurani yuzaga kelishida rivojlanish arab tilida badiiy adabiyotning. ravnaqi, kitobning qadimdan ilmu ma'rifat manbaai sifatida yuksak qadrlanganidan dalolat beradi. Miniatyura kaligrafiya, saxifalarni ziynatlash, muqova bezagi bilan bir qatorda qo`lyozmaning eng asosiy murakkab dekorativ elementlaridan birini tashkil qilar edi. Miniatyuraning asosiy axamiyati tekst mazmunini tushuntirish va umuman olganda dunyoviy xarakterga ega bo`lgan asarlarni bezashdan iborat edi. Asosan proza, poeziya, ilmiy traktatalar, tarixiy xronikalar aks etgan asarlarga miniatyura ishlangan. Ular orasida «Kalila va Dimna» xikoyalari grek vrachi Dioskoritning «Farmologiya», Rashididdinning «Jam'iut tavorix» asarlari bor edi.
O`rta asr musulmonlarining qadimgi kulyozmalari faqatgina guash bo`yoqlar bilan ishlangan. Bu bo`yoqlarni tayyorlash usuli Yaqin Sharqqa VIII asrda O`rta Osiyo orqali xitoydan o`tgan. Madaniyat markazlarini vayron qilgan, tez-tez sodir bo`lib turgan boskinchilik urushlari tufayli ilk arab miniatyuralari deyarli saqlanib qolmagan. Bizgacha yetib kelmagan arab miniatyurachilarining asarlari ko`p bo`lmay ular xam asosan XIII asrga taalluqlidir.
Xozirgi vaqtga kelib, arab miniatyuralarini o`rganuvchi mutaxassislar, qo`lyozmalarni bezashni uchta davri va regional badiiy markazi mavjud ekanini e'tirof etadilar. Bular fotimiylar sulolasi davri (IX-X- XI) Suriya (XII asrning birinchi yarmi) va Iroq (yoki Boqdod) XIII asr miniatyura maktablaridir. Bularning markazlari Ma'sul, Bog’dod va Vosit shaxarlarida bo`lgan.
Shartlilik va dekorativlilik prinsiplari asosida ko`rilgan o`ziga xos ko`rinishi bo`lgan arab miniatyuralari O`rta asr Sharq rang tasviri sifatida o`zining takrorlanmas obrazli badiiy tiliga egadir. Miniatyuralarning o`ziga xos xususiyatlaridan biri tasvir- ning satx yuzidaligidadir. Bu xususiyat qo`lyozmaning dekorativ uslub (serxasham) ziynatlar, shams, lavxalar, zarvarak va boshqa bezaklari kabi kitobning ziynatlari, uning tuzilishi xarakteridan kelib chiqqan.
Bizga ma'lum bo`lganlik arab miniatyuralar fotimiylar sulolasi davrida ishlangan bo`lib, XI asrga taallluqlikdir. Oxorlangan qog’ozga ishlangan odamlar qiyofasi xatti xarakatlari sodda va yaxlit xolda tasvirlangan.
Suriya qo`lyozmalari bulmish Dioskoritning «Farmokologiya» si, «Kalila va Dimna» asarlariga ishlangan bezaklar XIII asrning boshlari va o`rtalarida arab miniatyurachiligiga Vizantiya va Sosoniylar (qadimgi Eron) san'atining kuchli ta'siriga qaramasdan Yangi bir bosqichni boshlab beradi. Ba'zi bir xil qo`lyozmalarda, masalan, XIII asrning birinchi yarmidagi («Muxtor al Xakim va Muxsin al Kalim») Al muboshirning «Tanlab olingan dono fikrlar va so`zlovchining go`zalligi» asari qo`lyozmasidagi rasmlar, manzara tasviri yoki me'morchilik ko`rinishlari bilan boyitilgan. Kishilar qiyofasining tasvirida tabiiylikka intilingan. Kiyimlarning buklanganligi tasvirlangan.
Arab kitob bezakchiligining ravnaq topishi davrini Iroq maktabi miniatyurachiligi boshlab berdi. Dioskoritning «Farmokologiya» asari qo`lyozmasi ana shu maktabga taalluqlikdir. Bu qo`lyozmaning bezagini xam Abdalla Ibn Fadl ishlagan deb tan olingan. «Farmokologiya» asaridagi miniatyuralar xam boshqa asarlardagi kabi, tekstni tushuntirib berilgan uslubda lo`nda qilib tasvirlangan. Mana shu ma'noda tozaligichning qurilishini tushuntirayotgan Dioskoritning tasvirlovchi miniatyura diqqatga sazovordir.
Miniatyura aniq kontura bilan ko`rsatilgan va yorqin bo`yoqlarga bo`yalgan katta figuralar va predmetlar aniq ko`rinib turgan tekstlar orasidagi sariq fonida aks etgan.
Osiyoda eng yirik davlatlardan xisoblangan Eron insoniyat sivilizasiyasining eng qadimgi markazlardan biridir. Bu yerda necha ming yillar davomida arxitektura, ulkan qurilishlar va qoyalarga ishlangan monumental relyeflardan tortib, nozik toshdan yo`nib ishlangan buyumlar, sopol idishlar va ajoyib miniatyuralargacha yaratildi.
Eron miniatyurasini ko`zdan kechirib chiqishdan avval qisqa bo`lsa-da, tarixga nazar tashlash joizdir.
Eron miniatyura san'ati va nodir qo`lyozmalarni yaratilishi. VII asrning o`rtalarida Eron arablar tomonidan bosib olinib arab xalifalariga qaram bo`lib qoldi. Eron bu qaramlikdan IX- X asrlardagina ozod bo`ldi. Arablar o`zlari bilgan yangi islom dinini olib kelishdi. Islom dini maxalliy badiiy an'analarni butunlay yo`qota olmagach, ularni yo`nalishga katta ta'sir qiladi: binolarni Yangi masjidlarni qurish shart bo`ladi. Tasviriy san'atni rivojlantirishni cheklaydi (inson qiyofasini tasvirlashni qisman ma'n qiladi), bezakli naqsh san'atini rivojlanish sur'ati tezlashadi. X asrning boshlarida Eronning sharqiy viloyatlari O`rta Osiyoliklar xokimiyati tepasida turgan Samoniylarga yon bosadi. Buning oqibatida O`rta Osiyo va Eron Xalklarining madaniy aloqalari yo`lga qo`yiladi. X-XIII asrlarda feodalizimning rivojlangan davri – Eron san'atining rivojlanishida eng muxim bosqichdir. Chunki bu davrda me'morchilikning asosiy shakllari, tasviriy san'at, badiiy xunarmandchilik ravnaq topadi.
Bu o`zgarishlarni xammasi Eron shu vaqt ichida ikki marta XI asrda saljuqiy turklari tomonidan va VIII asrda murillar tomonidan ayovsiz bosqinchilik yurishiga uchragan oqir tarixiy davrlarda yuz beradi.
Madaniyatning rivojlanishi keskin qoyaviy kurashlarda, feodalizm zulmiga qarshi yo`naltirilgan xalq xarakatlari davomida kechadi.
Xokim sinflar islom diniga mexnatkash xalqni jaxolatdan saqlash quroli sifatida qaragan edilar. Ammo, mamlakat uchun eng oqir bo`lgan paytda xam xalqchil, xayotbaxsh manbaalar chinakkam san'at asarlarining yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. San'atlar ichida eng avvalo, Eronning ajoyib she'riyati barq urib rivojlanadi. Shoirlar qatorida eng birinchi bo`lib, Eron va tojik adabiyotining klassigi, mashxur «Shoxnoma» poemasining muallifi Abulqosim Firdavsiy turadi.
XI-XII asrlar mobaynida faylasuf shoir Umar Xayyomning o`sha davr uchun yangilik bo`lgan chuqur mazmunli ruboylari dunyoga keladi.
XIII- XIV asrlar esa «Guliston» va «Bo`ston» nomli o`lmas asarlar avtori shayx Sa'diyning nozik va nafis lirik - asarlar muallifi xofizning nomi bilan xarakterlanadi. Ularning asarlari eng moxir xattotlar tomonidan mexr-muxabbat bilan ko`chirib kitob qilingan. Ajoyib miniatyuralar bilan bezatilgan. qimmatbaxo mukovaga o`ralgan.
Eron miniatyura san'ati dunyoviy rang tasvirining eng yorqin tarixiy saxifalaridan biridir. Bu san'atning bizgacha yetib kelgan birinchi yodgorliklari XI asr boshlariga taalluklidir. Ammo miniatyura janrining Sosoniylar davridayoq (III va VII asrlar) mavjud bo`lganligi xaqida xam ma'lumotlar bor.
Eron aniqrog’i, fors miniatyurasi kitob illyustrasiyasi shaklida yuzaga kelib, to XVI asrgacha xam kitob va qo`lyozma varaqi bilan uzviy xolda rivojlanadi.
Katta shaxarlarda, xukumdorlarning saroylarida mansabdor shaxslarda kitoblarni ko`chirish va bezatish bilan shug’ullanadigan katta-katta ustaxonalar bo`lgan. Qadimgi Eron qo`lyozmalari, muqovasining rang-barangligiga nafis, yaltiroq qoqozga yozilgan nastalik xusnixatning nafisligi, miniatyuralarning yorqin bo`yoqlari va nakshni bezaklari xamon kishilarning diqqatini o`ziga tortib keladi. Shuni xam aytib o`tish lozimki, Eron miniatyurasi va undagi tekst parchasi orasida o`ziga xos uyqunlik mavjuddir. Mineral bo`yoqlar tuxumning oqidan yoki o`simlik mumida eritib ishlatilgan rasmning ba'zi bir joylarida tilla va kumush suvi yuritilgan.
Qog’oz va tayyor sur'at to’q billuri yoki qimmatbaxo qizil tosh aqiq bilan jilolangan qo`lyozma kitobining zarvaraqi rang-barang arnamental naqshlar bilan o`ralgan. Saxifalarning xoshiyasi esa o`simliklarni tasvirlovchi naqshlar va hayvonlar shakli bilan to`ldirilgan bo`lib, oqish rang, tilla suvi yoki bo`lmasa, zarxal bilan qoplangan. Teridan qilingan muqovalar esa tilla qo`shilgan naqshlar bilan zarb qilingan.
XIV asr oxirida Eron miniatyura san'atida Sheroz maktabi yuzaga keladi. Janubiy Eronning bu shaxri mashxur shoirlar Sa'diy va xofizning vatani bo`lmish Sheroz bir necha asrlar davomida madaniyat va san'at markazi bo`lib keladi. Adabiyot, she'riyat va rang tasvir barq urib rivojlanadi. 1370 yilda «Shoxnoma» asariga ishlangan illyustrasiya Sheroz miniatyurasining ilk namunasidir. Bu asar kompozisiyasining juda xam soddaligi-bir oz primitivlik, manzara fonlarning rivojlanmaganligi, bo`yoqlar uyqunligining sustligidan dalolat beradi. Shunga qaramasdan Sheroz maktabining biz uchun aniq lo`nda va ayni vaktda o`ta soddalikni ko`ramiz. Toshkentdagi Sharqshunoslik institutida XIV asrning ikkinchi yarmiga tegishli Amir Xusrav Dexlaviyning «Xamsa» asari qo`lyozmasi saqlanmoqda. Bunda illyustrasiyalarda lirik syujetlar asosiy o`rinda turadi. «Shoxnoma» miniatyuralariga yaqin bo`lishiga qaramasdan bu yerda uslubning ancha yetukligi ko`zga tashlanadi. Kam figurali kompozisiyalar rang jixatidan juda go`zal bo`lib chiziqlar ranglar mutanosiblikda ritmik uyqunlikka ega, nafislik bilan soddalik uzviy boqlanib ketgan.
Sheroz maktabi uchun xos yana bir xususiyat manzara asar yaratishga kuchli qiziqishdir. Bu yerda manzara tasviriga birinchi marta katta e'tibor berilganini, uning konkretlashtirilganini ko`rish mumkin.
XIV asrning birinchi yarmida Sherozda kitob san'ati yuksak darajada rivojlanadi. Miniatyuraning badiiy tili boyib, yetuklikka erisha boshlandi. 1410 va 1420 yillarda «Fors she'riyati majmuasi» va 1425 yildagi «Shoxnoma» qo`lyozmalari qizikarlidir. Sheroz xokimi Iskandar Sulton uchun yaratilgan «Majmua» miniatyuralarda Nizmiy dostonidagi bosh qaxromon Xusravning murakkab obrazi ikki aspektda yorqin tasvirlangan. Xusrav-botir va jasur qaxramon, shu bilan birga ayshu ishratga, kayfu safoga berilgan xokim. Ammo afsuski, noma'lum rassom tomonidan yaratilgan bu asarda obrazning barcha xamma qirralari to`la yechib berilmagan bo`lsada, poemaning emosional ruxiga birmuncha yaqinlashilgan.
Sheroz miniatyurasining yana o`ziga xos xususiyatlaridan biri «Shoxnoma» illyustrasiyasidagi chizgilar odamlar va xayvonlar xarakterini juda aniq qilib tasvirlangan.
XVI asrning oxiriga oid bir miniatyurada Insonning farishtalar xamroxligida yerga tushuvi tasvirlangan u masjid mezanasiga qo`nmoqda. qanotli farishtalar rangli kiyimlarda devor oq, osmon oltin rangda, Iso qora turk kiyimida boshida oq, salla.
Iso qora turk kiyimida boshida oq salla. Tarixchi Matrakchi Nazux sulton buyruqi bilan u bosib o`tilgan manzillar tasviridan iborat «Kitob ul-manzil» asarini yozadi. Tasvirlangan kitobda noma'lum rassom tomonidan Istambul va Galata ko`rinishi ishlangan. Butun maydon imoratlar tasviri bilan to`lgan. Masjidlar esa aloxida ko`rsatilgan. Devorlar Sarqish. Tomlar esa qizqish rangda Bosfor dengizi ko`k, yelkanli kemalar qoramtir rangda ifodalangan keyingi miniatyuralarda ziyoratchilarning saxroda yurishi, xovuz va unga qo`yiladigan anxor, anxor ustida o`tgan torgina ko`prik tasvirlangan.
XV asrning ikkinchi yarmida yozilgan Sulaymon – I shoxligiga doir asarda Eron elchisini qabul qilish marosimini tasvirlovchi miniatyura bor. Sulton chexrasi aniq chiqqan, uning yonida ko`lida lochin tutgan yanicharlar. O`rta Saroy axli, ular elchining qo`lidan tutib, taxtga yaqin keltirishmokda. Boshqa suratda Kipr kal'asi Sant Elmonning kamal qilinishi kursatilgan. Uchinchi miniatyurada Drava daryosini kechib o`tish xaqida. qolganlarida Veger qal'asi, Sigetovar ko`riqchi kemalari, lashkar yurishi va xokazolar tasvirlangan. Keyingi ikki miniatyurada Sulaymonni ko`mish marosimi va Istambuldagi Sulaymonning masjidi tasvirlangan.
Murod – (1574-1595) zamonida «Shoxnoma» asarida yaratiladi.
Uni ozarbayjonlik musavvir miniatyuralar bilan bezaydi. Birinchi zarvarakda xarbiy ko`rik tasviri, Saroy oldidan piyoda yanicharlar o`tib bormoqda, yelkalarida miltikLar, sipoxiylar serxasham kiyimlarda katta sallalar o`rashgan, ba'zilari javshan kiygan, qo`llarida nayza. Tasvirlar poqonama-poqona beriladi.
Saxifa yuqorisida saroy, yanicharlar, lashkarboshilarning kiyimlari kamroq, qurol, kiyimlar, bayroqLar oltin va kumush rangda.
Ikkinchi miniatyurada Kars shaxrini kamaldan ozod etish tasvirlanadi. Tepada devor bilan o`ralgan shaxar ichida o`ylar, masjidlar, quyida turk lashkargoxi ifoda qilingan. O`ylar va odamlar surati moxirona joylashtirilgan.
1550-1590 yillarda «Xunarnoma» asari yaratiladi. Musavvir Usmon bezagan. Usmon manzaraga bir necha epizod qo`shadi. Saxifa yuqorisida Saroy imoratlar tomi qizgish, toqlar ko`kish. Shular fonida qora chodirlar, saxrodagi Sarqish toshlar jozibadorligi ortgan. Oxangdosh ranglar ustalik bilan topilgan. U qator portretlar xam yaratadi. Xusrav va Sulton Salim - 2 portretlari shular jumlasidandir.
Turk xattotlik san'atini yaratganlardan biri Shayx Xamidullo (1436-1519). Uning ota-onasi asli Buxorolik bo`lib, xayot taqozasi bilan Amasyega ko`chib kelishadi. Shayx Xamidullo ko`chirgan 47 kuron va ko`pgina badiiy asarlarni xusnixatda ko`chirgan. Mazkur musavvirlardan Bobo naqqosh, Shayx Mustafo Tojiddin Grixbandiy, Abdul qani, Miroko, Shayx Kamoliy, Shoxqo`li kabi musavvirlarni chizgan asarlari bizgacha yetib kelgan.
XIV asr oxirida yirik madaniyat markazlari Boqdod, Sheroz va Xirot shaxarlarida mustaqil miniatyura rassomlik maktablari mavjud edi. Xozirgi Afqonistan territoriyasida joylashgan Xuroson davlati poytaxti Xirot shaxrida XV asrda XVI asr boshlarida o`z davrining beqiyos rassomlari ustod Kamoliddin Bexzod raxnomaligida ijod qilishar edi. Xirot miniatyura rassomlik maktabi yaqin va O`rta Sharq miniatyura maktablari taraqqiyotiga juda katta ijobiy ta'sir ko`rsatadi. XIV-XV asrlarda qadimiy madaniyat markazlardan bo`lmish Buxoro va Samarkand xam maxalliy miniatyura rassomlik maktablari bo`lgan. XIII asrda oq quyunlilar, safaviylar (1502-1576) xukumronligi davrida Tabriz va Marogiy shaxarlarida bitilgan ko`plab tarixiy va badiiy adabiyot namunalari ajoyib miniatyuralar bilan bezatilar edi. Shirvon shaxrida xam nodir qo`lyozmalar bizgacha yetib kelgan.
-
| 