Tilni modellashtirish – tilni kompyuterda tekshirishning optimal usuli

• 
  Model (lotincha «modelus» so‘zidan olingan bo‘lib, «nusxa», «andaza», «o‘lchov», «meyor» ma’nolarini anglatadi) tabiiy fanlar yoki umuman fanda shunday moddiy qurilma, grafik, sxema, umuraan, bilish vositasi sifatida tushuniladiki, u muayyan original-obekt haqidagi ma’lumotlar majmui tarzida yuzaga kelgan hosila-obekt demakdir. Boshqacharoq tushuntirganda, model tabiiy obektlarning imitatsiyasidir (o‘xshashi, taqlidiy ko‘rinishi), u o‘zbek tilidagi qolip, andaza so‘zlariga mos keladi. U hodisalarning yuzaga kelishi uchun asos vazifasini o‘taydi, bunda aniq yoki mavhum obektlar kichraytirilgan obektlar, sxemalar, chizmalar, fizikaviy konstruksiyalarda tadqiq etiladi. Buni oddiy hayotiy misol bilan tushuntira- digan bo‘lsak, olmani xarakterlovchi belgilar, atributlar - uning dumaloqligi, mevaligi, shirinligi o‘sha tushunchaning fikriy modeli hisoblanadi. Agar biz olmani loydan yoki sun’iy bir materialdan yasasak, bu uning moddiy modeli hisoblanadi. Yoki globus yerning modeli, o‘yinchoq mashina haqiqiy mashinaning modeli sifatida baholanishi mumkin. Model quyidagi asoslarga ko‘ra bilishda muhim hisoblanadi:
  
• 
  birinchidan, u o‘rganish obektini soddalashtiradi;
  
• 
  ikkinchidan, uni boshqa obektlar ta’siridan ajratadi;
  
• 
  uchinchidan, model obektni ta’riflashni osonlashtiradi.
  

Modellarni shartli ravishda quyidagicha tasniflash mumkin:

1. 
   Tabiiy modellar – o‘rganilayotgan obekt bilan bir turda bo‘ladi va undan faqat o’lchamlari, jarayonlarining tezligi va ba’zi hollarda yasalgan materiali bilan farq qiladi.
   
2. 
   Matematik modellar – prototipdan (asl nusxadan) jismoniy tuzilishi bilan farq qiladi, lekin prototip bilan bir xil matematik tasvirga ega boMadi.
   
3. 
   Mantiqiy-matematik modellar – belgilardan iborat bo‘lib, abstrakt model hisoblanadi va tafakkur jarayonini o‘rganishda qo‘llaniladi.
   
4. 
   Kompyuterli modellar – matematik va mantiqiy modellashtirish metodlariga asoslanib kompyuterda algoritm va dasturlardan foydalanib yaratiladigan modellar.
   

• 
  masalaning qo‘yilishi, modellashtirish obektining aniqlashtirilishi;
  
• 
  konseptual (tushunchaviy, fikriy) modelning ishlab chiqilishi, tizim aso­siy unsurlarining ajratib olinishi;
  
• 
  formalizatsiya, ya’ni matematik model bosqichi; algoritm yaratilishi hamda dastur ishlanishi;
  
• 
  kompyuter eksperimentlarini o‘tkazish;
  
• 
  natijalar tahlili va talqini.
  

Modellashtirish jarayoni uchta unsurni o‘z ichiga oladi:

• 
  subekt (tadqiqotchi);
  
• 
  tadqiqot obekti;
  
• 
  o‘ rganuvchi subekt va o‘ rganiluvchi obekt munosabatini aks ettiruv- chi model.
  

• 
  deduktivlik - mantiqiy xulosa chiqarishga asoslangan boiadi, xusu- siylikdan umumiylikka tamoyilida boiadi;
  
• 
  tafakkur eksperimentidan foydalanish;
  
• 
  evristik funksiyaga ega boiishi. Ya’ni u yangi g‘oyalar bera olishi va uni amaliyotda sinab ko‘rish imkoniyati boiishi zarur;
  
• 
  eksplanatorlik xususiyatiga, ya’ni tushuntirish kuchiga ega boiishi kerak. Shundagina model eski nazariya tushuntirib bera olmagan muam- moni hal qiladi, obektning ilgari kuzatilmagan, ammo kelajakda amalga oshishi mumkin boigan tomonini kashf etadi;
  
• 
  modelni ideallashtirilgan obekt sifatida talqin qilish.
  

1. 
   Lingvistik faktni tavsiflashga qaratilgan analitik model.
   
2. 
   Oraliq model yoki to‘ldiruvchi model.
   
3. 
   Maksimal umumlashtirishga asoslangan sintezlovchi model.
   

1. 
   Inson nutqiy faoliyati modellari. Bu modellar konkret nutq jarayonini va hodisalarini aks ettiradi. Masalan, aniq bir tovushning talaffuz modeli yoki nutqning yuzaga chiqish modeli.
   
2. 
   Lingvistik tadqiqot modellari. Bunda muayyan til hodisalari asosida olib borilgan tadqiqot jarayonini aks ettiradi. Masalan, o‘zbek tilida mor­fologik usul asosida so‘z yasalishining umumiy modeli: asos + so‘z yasovchi qo‘shimcha; xususiy modellari: asos + -chi; asos + -dosh; asos + -do‘z kabi.
   
3. 
   Metamodellar - bunda lingvistik modellar saralanadi, u gipotetik- deduktiv xarakterga ega, o‘ta abstraktlashgan va ratsionallashgan bo‘Iadi.
   

S + О + V : Men kitob o‘qidim. Men xat yozdim.

S = ega, О - to‘ldiruvchi, V = kesim.

Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, o‘zbek tilida qo‘shma gapning eng kichik modeli quyidagicha boiadi:

S ₊ V, S₂ + V₂: Bahor keldi, ishlar qizib ketdi.

Ingliz, rus tillarida sodda gap qurilishi quyidagicha belgilangan:

S + V + O:

Я пишу диссертацию. Он читает книгу.

I have read the book. I am writing a research work.

Modellashtirish tilshunoslikda strukturalizm yo‘nalishi ta’sirida faol tatbiq qilina boshlandi. Gap strukturasini modellashtirish g‘oyasi XX asrning 50- yillarida amerikalik tilshunos Charlz Friz tomonidan olg‘a surildi. Olim o‘z qarashlarini umumlashtirib 1952-yilda «The Structure of English» nomli tadqiqotini yaratdi: Ch.Friz o‘z konsepsiyasini distributiv model deb nom- lagan. Unga ko‘ra, gap muayyan so‘z turkumlariga oid bo‘lgan so‘zlar zan- jiri hisoblanadi va tahlilda morfologiya bazasiga tayaniladi. Masalan, «The young man painted the door yesterday» jumlasi distributiv model asosida quyidagicha tahlil etiladi: D 3 I^a 2-d D I^b 4. Bu yerda D - otning aniqlovchisi (inglizcha determiner), 3 - sifat, Г - birlikdagi ot, 2-d - o‘tgan zamon shak- lidagi fe’l, 4 - ravishni anglatadi. Demak, mazkur modelda turli so‘z tur­kumlariga mansub so‘z shakllarining nutq zanjiridagi distributsiyasi (tarqalishi, qurshovi) gap strukturasini modellashtirishning asosiy mezoni sanaladi.

Shunga ko‘ra, so‘z turkumlarini modellashtirishda quyidagi shartli bel­gilar keng e’tirof etilgan.

So‘z turkumlari

1. 
   Ot predmetning (u keng ma’noda tushuniladi, ya’ni jonli va jonsiz narsalarni anglatadi) nomini bildiradi. U kim, nima, qayer so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. Ot uchun N, ko‘plik shaklidagi ot uchun Ns, turdosh otlar uchun N , atoqli otlar uchun N , otli birikma uchun NP simvollari-
   

dan foydalaniladi.

2. 
   Sifat qanday, qanaqa so‘roqlariga javob bo‘lib, predmetning belgisi- ni bildiradi. Sifat uchun Adj yoki A, sifatli birikma uchun AP simvollaridan foydalaniladi.
   
3. 
   Son qancha, nechanchi so‘roqlariga javob bo‘lib, predmetning miq- dori va tartibini bildiradi. Son so‘z turkumi uchun Q simvolidan foydala­niladi.
   
4. 
   Fe’l predmetning harakat yoki holatini bildirib, nima qilgan, nima qilyapti, nima qilmoqchi so‘roqlariga javob beradi. Fe’l uchun V, o‘timli fe’l uchun V_t o‘timsiz fe’l uchun V, fe’lningpredikativ (shaxsli shakli-finite form) shakli uchun V_p fe’lning nopredikativ shakli (shaxssiz shakli - non- finite form) uchun V_np hozirgi zamon sifatdoshi yoki gerundiy shaklidagi fe’l uchun V o‘tgan zamon sifatdoshi yoki majhul nisbatdagi fe’l uchun V_cn, fe’lli birikma uchun VP, yordamchi fe’llar uchun aux, modal fe’llar uchun mod simvollaridan foydalaniladi.
   
5. 
   Ravish ifodalayotgan harakat yoki holatning belgisi yoki turlicha vaziyatlarini bildiradi. Ravish asosan fe’lga, yana sifat yoki ravishga ham bog‘lanib, qay tarzda, qayerda, qachon va h.k. so‘roqlarga javob boiadi. Ravish uchun Adv yoki D simvolidan foydalaniladi.
   
6. 
   Olmosh gapda ot, sifat yoki ravish o‘rnida qo‘llanuvchi so‘z turku- midir. Olmosh uchun Pron simvolidan foydalaniladi.
   
7. 
   Artikl yordamchi so‘z bo‘lib, otning maxsus belgilovchisi hisobla- nadi. Artikl barcha tillarda uchrayvermaydi, Art simvolidan foydalaniladi.
   
8. 
   Predlog (old ko‘makchi) yordamchi so‘z bo‘lib, otning gapdagi boshqa so‘zlarga nisbatan bo‘lgan munosabatini (ya’ni makon, vaqt va sa- bab kabi munosabatlarni) ifodalaydi. Predlog uchun Prep yoki p simvolidan foydalaniladi.
   
9. 
   Bog‘lovchi yordamchi so‘z bo‘lib, gap bo‘laklari yoki gaplarni bog‘Iash uchun xizmat qiladi. Bog‘lovchi uchun Conj simvolidan foydala­niladi.
   
10. 
    Yuklama uchun Part simvolidan foydalaniladi.
    
11. 
    Undov so‘zlar uchun Interj simvolidan foydalaniladi.
    
12. 
    Taqlid so‘zlar uchun Mim simvolidan foydalaniladi.
    

Ixtiyoriy tildagi yozma matn yoki shaxsning nutqi jumla deb ataluvchi alohida scgmentlardan iborat bo‘ladi. Ular sodda va qo‘shma (ya’ni sodda gaplardan tashkil topgan) gaplarga bo‘linadi. Har qanday tilning gramma- tikasini o‘rganish sodda gaplar bilan tadqiq etishdan boshlanadi. Har qan­day tildagi sodda gaplar tarkibida ega, kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hoi kabi gapning bosh va ikkinchi darajali boiaklari mavjud bo‘lishi mumkin.

1. 
   Ega - gapning zaruriy bo‘lagi bo‘lib, boshqa boiaklar bilan gramma- tik bogianadi, u predmet yoki shaxsni bildiradi. Ega kim, nima, qayer so* roqlariga javob boiadi. Ega uchun S simvolidan foydalaniladi.
   
2. 
   Kesim - gapning ham semantik, ham grammatik markaziy boiagi bo‘lib, gapning yadrosi hisoblanadi, kesimsiz gap shakllanmaydi, u harakat, holat, xususiyat kabilarni anglatadi. Kesim nima qilyapti, nima qilmoqchi, nimadan tashkil topgan kabi so‘roqlarga javob beradi. Kesim uchun P (ba’zan V) simvolidan foydalaniladi.
   
3. 
   To’ldiruvchi deb predmetni bildiruvchi va ma’no jihatidan kesimni toidiruvchi gap boiagiga aytiladi. Vositasiz (obyektsiz) toidiruvchi kimni, nimani soioqlariga, vositali toidiruvchi esa kimga, nimaga, kimda, nima- da, kimdan, nimadan, kim haqida, nima haqida va h.k. so‘roqlarga javob boiadi. Toidiruvchi uchun О simvolidan foydalaniladi.
   
4. 
   Aniqlovchi otning belgilarini tushuntiruvchi, izohlovchi gap boiagidir. Aniqlovchi predmetning belgisini bildirgan holda qanday, kim- ning, nechanchi, qancha kabi so‘roqlarga javob boiadi. Aniqlovchi komp­yuter lingvistikasida gap boiagi sifatida ajratilmaydi, chunki u gapda boshqa boiaklarga tobelanib keladi, u gap uchun nozaruriy (fakultativ, obligator emas) boiak hisoblanadi.
   
5. 
   Hol kesimda ifodalanayotgan harakat yoki holatning o‘rni, payti, maqsadi, sababi va bajarilish sharti kabilarni bildiruvchi gap boiagidir. U qanday, qay tarzda, qayerda, qachon, nima sababdan, nima uchun kabi so‘roqlarning biriga javob beradi. Hoi uchun M simvolidan foydalaniladi.
   

• 
  birinchidan, modellashtirish amaliy metod hisoblanadi, tavsifiy emas;.
  
• 
  ikkinchidan, modellashtirish metodi har qanday sharoitda optimal («eng qulay», «eng maqbul» degan ma’nolarni ifodalaydi) hisoblanadi;
  
• 
  uchinchidan, modellashtirish metodi ekonomiya prinsipiga tayanadi. Bunda so‘z, uzun ta’rif va tavsiflarga ehtiyoj boimaydi;
  
• 
  to‘rtinchidan, obyektni tushuntirish va izohlashni osonlashtiradi va soddalashtiradi.
  

• 
  birinchidan, modellashtirishda faqat struktur va formal belgilarga asos- laniladi. Bunda mazmuniy tomon, semantik qirralar e’tibordan chetda qola- di. Vaholanki, har qanday hodisaning, xususan, lisoniy hodisaning mohiyati shakl va mazmun birligida o‘z ifodasini topgan bo‘ladi;
  
• 
  ikkinchidan, bizning obyekt haqidagi bilimlarimiz rivojlanib borgan sari modellar eskiradi. Avvalgi bilimlarni inkor qilish hisobiga fan rivojla- nadi. Mavjud modellar bilimlarimiz ufqini cheklaydi va xato tasavvurlarga olib kelishi mumkin;
  
• 
  uchinchidan, tabiat va jamiyatdagi hech bir narsa boshqa obyektlar ta’siridan xoli boMmaydi. Ya’ni modellar nisbiylik xarakteriga ega, biz ularni mutlaq haqiqat sifatida qabul qila olmaymiz.