1 5 - 4 0 3
225
www.ziyouz.com kutubxonasi
ta’lim-tarbiyaviy, rivojlantiruvchi xususiyati; badiiy asarning
o‘quvchi yoshiga mosligi, munosibligi; o ‘quvchida qiziqish
uyg‘otishi; o'quvchining ma’naviy qiziqishi, talabi, ehtiyojlariga
javob bera olish darajasidan iboratdir.
Mumtoz adabiyotda insonparvarlik, muomala madaniyati,
inson qadr-qimmati, do‘stlik va birodarlik, mehr-oqibat, Vatan
ishqi, xalq farovonligi va komil inson masalasi bosh mavzu
hisoblangan. Ulardagi va keyingi davr adabiyotidagi imon va
e’tiqod, diniy, milliy, tarixiy haqiqatga munosabat, yangilikka,
jahon madaniyati, adabiyoti va san’ati tajribalariga qiziqish, ada
biy oqimlar, ziddiyatlar, g‘oyalar kurashi, ularning o‘ziga xos
xususiyatlari; umuminsoniy va milliy qadriyatlarni tiklashda
adabiyotning roli kabi muhim muammolar tushuntirib beriladi.
1905— 1916-yillar adabiyotidagi milliy o‘zlikni anglash uchun
harakat Jadidchilik va milliy ozodlik harakati, milliy axloq-odob,
tarbiya masalalariga e’tiboming kuchayishi, Behbudiy, A. Avloniy,
A. Qodiriy, Hamza, Cho‘lpon, U. Nosir, Mirmuhsin asarlarida
ma’rifat-jaholat, ezgulik-yovuzlik o‘rtasidagi kurashning mohiyati,
ahamiyati milliy qadriyatlarga munosabat doirasida kitobxonga
tushuntirib beriladi.
1917—1929-yillar inqilobiy o ‘zgarishlar davri o ‘zbek xalqi-
ning ma’naviy hayotida va o‘zbek adabiyoti tarixida muhim bos-
qich bo'lib qoldi. 0 ‘zbek romanchiligiga asos solgan A. Qodiriyning
« 0 ‘tkan kunlar», «Mehrobdan chayon» hamda Cho‘lponning
«Kecha va kunduz» romanlaridagi mustaqillik uchun kurash,
g‘oyaviy-badiiy oqimlar va ularning m aqsad-o‘ylari, milliy
g‘ururni shakllantirish, millat kelajagi, taqdiri uchun kurash,
ona-Vatan ravnaqi uchun mehnat qilish g‘oyalari o‘z davrida
ham, keyingi davrda ham, kitobxonlar qalbiga yaqin bo‘lib qoldi.
XX asming 30—50-yillarida boshqa sohalardagi kabi o‘zbek
adabiyotida ham murakkab davr bo‘ldi, milliy-ozodlik, millat
taqdiri uchun kurashgan Fitrat, A. Qodiriy, Cho‘lpon, U. Nosir,
Elbek kabi ulkan adiblar qatag‘on qilindi.
1 9 5 0
—
1 9 8 0
-yillar
adabiyotida haqqoniyUk, erkinlik, insonparvarlik, ma’naviy ha-
yotni sog‘lomlashtirish masalalari Oybek, G ‘. G ‘ulom, M. Shayx-
zoda, A. Qahhor, Mirtemir, A. Muxtor, Shuhrat, S. Ahmad ijodi-
226
www.ziyouz.com kutubxonasi
dagi yangi bosqich, O. Yoqubov, P. Qodirov, E. Vohidov, A. Oripov,
M. Ali, 0 ‘. Hoshimov, M. Yusuf va boshqalarning shakllanishi,
ulardagi tarixiy asarlarni yaratishga e’tiborning kuchayishi alohida
ahainiyat kasb etadi.
XX asrning 90-yillaridan badiiy ijodda ham erkinlik, musta-
qillik epkinlari sezila boshlandi, nasr, nazm, dramaturgiya,
publitsistika, adabiy tanqidchilikda milliy qadriyatlar ta’siri. millat
taqdiri uchun kurash, o‘zlikni anglash, boy adabiy-ma’naviy
merosdan har bir fuqaroni bahramand etish g‘oyasi o‘z aksini
topa boshladi. E. Vohidov, A. Oripov, 0 ‘. Hoshimov, 0. Hojiyeva,
X. Davron, M. M uhammad D o‘st kabi ustozlar va boshqa
yoshlar ijodi kitobxonlarda adolatsizlikka, zulmkorlikka, erk-
sizlikka, milliy tahqirlanish, milliy g‘ururni, diniy e ’tiqodni ta’qib
qilishga qarshi kurash hissini shakllantirishga xizmat qildi.
Xalq og‘zaki ijodi ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, asotir, afsona,
rivoyat, naql, marosim qo‘shiqlari, fantaziya, turli janrdagi
ertaklar, doston, latifalar, topishmoq, olqishlar, askiya, maqol
va matallar, alia, ermak o ‘yinlar, sayllar, rasm-rusumlar, xalq
dramatik asarlari kitobxonlarning o‘qish madaniyatini tarbiyalash,
ma’naviy dunyoqarashini boyitish, milliy qadriyatlarga hurmat,
mehr-muhabbat, ulardan faxrlanish hissini, ularning ijodiy
qobiliyatini tarbiyalash vazifasini bajaradi. Xalq og‘zaki ijodi
mazmunan milliy asosga ega, chunki u xalqning ma’naviy talab-
ehtiyojlari asosida maium bir davrda madaniy manba sifatida vujudga
kelgan, u xalqning tajribada sinalgan yuksak axloqiy, ma’naviy
xarakter xususiyatlarini, tarbiya mezonlarini umumlashtirib, xalq
o‘rtasida qadriyat darajasiga ko‘tariladi va uni targ‘ib qiladi, xalq
og‘zaki ijodi ilmiy tadqiqot ishlari uchun muhim ilmiy manba
bo'lgani uchun ham adabiyotshunoslik, folklorshunoslik fanimng
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega, badiiy sahna asarlarida ruhiy
va hissiy ta’sir yetakchi o'rinda bo‘lgani uchun kitobxonlarning
badiiy-estetik tarbiyasida katta rol o‘ynaydi, badiiy-estetik an’analar
ijtimoiy-tarixiy hodisa sifatida o‘rganiladi va qadrlanadi, badiiy
adabiyotning boshqa yo‘nalishlariga nisbatan xalq og‘zaki ijodida
ustoz va shogird an’anasi kuchli bo'lib, avloddan avlodga yetkazish
yo‘li ЬДап adabiyotda hamda tarbiyada davomiylik, izchillik tamoyili
227
www.ziyouz.com kutubxonasi
ko‘zga tashlanadi, xalq og‘zaki ijodidagi asosiy ta ’lim-tarbiya
ko‘rinishlari buymq, o‘git, nasihat, namuna, o‘rnak o'qish mada
niyatini shakllantirishda, kitobxonlarda eng yaxshi insoniy fazilat-
larni tarbiyalashda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi, xalq og‘zaki
ijodi durdonalari o‘qish madaniyatini shakllantirishning muhim
vositasi sifatida inson hayotida va mehnat faoliyatida amal qilinadi.
Badiiy asarlarni targ‘ib qilishning maqsadi aniq, puxta qo‘-
yiladi va shu maqsadning samarali yechimini ta ’minlovchi
imkoniyatlar, sharoitlar belgilab olinadi. Ish jarayonida berila
yotgan bilimlar mazmunining ilmiyligi, izchilJigi va tarbiyaviy
xarakteriga, boshlovchining yoki ma’ruzachining bayon etish
mahoratiga, so‘z boyligiga, ma’lumotni qiziqarli va tushunarli bera
olishiga e’tiborni qaratish kitobxonda qadriyatlarga qiziqishni
kuchaytiradi, ularda tarixiy, adabiy, milliy va diniy qadriyatlar
bo‘yicha o‘z bilimlarini kengaytirishga havas, ishtiyoq paydo bo‘ladi.
A. Navoiyning barcha asarlari, jum ladan, «Hayrat ul-ab-
ror», «Mahbub ul-qulub» asarlaridagi insonparvarlik va adolat
g‘oyasi shu qadriyatlarning targ‘ib etilishi bilan shoirning ha-
yotiy, ruhiy, ijodiy faoliyati, xususiyatlari tadbir mazmuniga
olib kiriladi. A. Navoiyning nazdida yashashning, ijodning, xalq
farovonligi, osoyishtaligi yo‘lidagi sa’y-harakatlarning mohiyati
kitobxonga ma’lum va ravshan bo‘ladi. Abu Ali ibn Sino uchun
hayotdagi eng muhim narsa jismoniy va ruhiy sog‘lomlik, Imom
al-Buxoriy, At-Termiziy uchun imon, e’tiqod, mehr-oqibat,
muruwat, ruh pokligi bo‘lsa, Zahiriddin Muhammad Boburda
vatanparvarlik, Vatan ishqi va madhi, M. Behbudiy, A. Avloniy,
Fitrat, Hamza, A. Qodiriy, Choiponlar ijodida milliy g‘urur,
o‘zlikni anglash, haqiqatparvarlik, ma’rifatparvarlik, vatanpar
varlik, H. Olimjonda hayotdan zavqlanish, Vatan ishqi bilan
yashash asosiy g‘oya sifatida namoyon bo‘lgan.
Badiiy asarni tahlil qilib, muhokama etib, fikrva mulohazalar
bilan boyitilsa, quyidagi ikki maqsad amalga oshirilgan bo‘ladi:
1.
Kitobxonga badiiy asarlarni shunchaki yuzaki emas, mazmun
va mohiyatini anglagan holda o‘qishni o ‘rgatish, barcha tur va
janrlardagi asarlarni o‘rganishga bir xil munosabatda bo‘lishni
ta minlash. Ba’zi holatlarda bir kitobxon faqat bir janrdagi asarlarni
228
www.ziyouz.com kutubxonasi
o‘qisa, ba’zisi yoshiga qaramasdan, katta yoshda ham ertaklarni
o‘qish bilan chegaralanadi. Bu kitobxon o‘qishidagi bir xillikni
yuzaga chiqaradi va komil inson tarbiyasiga salbiy ta’sir etadi.
2.
Kitobxonda badiiy asar voqealari, asar qahramonining
xatti-harakatlari, axloqiy-tarbiyaviy xususiyatlarini tushunish va
ulardan o ‘zi uchun zarur xususiyatlarni o‘zlashtirib, milliy,
ma’naviy madaniyatni boyitish, adabiyotni qadrlash, ma’naviy
ongni shakllantirishga erishish.
She’riy asarlar targ‘ibotida ularga berilgan taqrizlar, tahlil-
lardan unumli foydalanish foydadan holi emas. She’riy asarlar
tez o‘qiladigan, tushuniladigan, his qilinadigan asarlar, u inson
qalbining go‘zal bo‘lishiga, his-tuyg‘ularning boy bo‘lishiga, so‘z
boyligining oshishiga ta ’sir etadi. Nasriy asarlarning janrlari —
roman, qissa, hikoyalarda esa ko‘proq qahramon xatti-harakati
badiiy mushohadalar, to ‘qimalar, umumlashmalar bilan jonli
voqea va hodisalar negizida beriladi. Asardagi qahramonlar xatti-
harakati toMiq va har tomonlama tahlil qilinadi, uning xarakter
xususiyatlari to ‘liq ochib beriladi, uning xatti-harakatlariga rau-
nosabat, undan olingan xulosa aniqlab olinadi. Asardagi har bir
qahramon, sujet asar yaratilgan davrning turmush tarzi, odob-
axloq mezonlari, urf-odatlari va an’analari bilan birgalikda
tasvirlanadi, kitobxonda ana shu xususiyatlarga o‘z munosaba
tini bildira olish va uni bayon eta olish, tanqidiy baho bera olish
fazilatini tarbiyalashimiz zarur. Bu fazilat kutubxonalarda suhbat
o‘tkazish, fikr-mulohaza yig‘ish, kitobxonlar konferensiyasi, ki
tob taqdimoti, bibliografik sharhlar, adabiy mavzuli kechalar, sa-
vol-javob viktorinalari, shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar,
adabiy ertaliklar kabi ommaviy ishlar ta’sirida shakllanadi va
takomillashib boradi. Maktablarda akademik litsey va kasb-hunar
kollejlarida axborot-resurs markazi xodimlari bilan birgalikda
badiiy asarlar yuzasidan yozma ish — insho yozish tez-tez tashkil
etilsa, kitobxonning og‘zaki va yozma nutq boyligi o‘sadi, mu-
lohaza va mushohada qilish qobiliyati shakllanadi.
Kutubxonalar faoliyatida badiiy adabiyotni targ‘ib qiluvchi
usullar eng ko‘p o‘tkaziladigan tadbirlardir. Lekin, shunga qara-
may, badiiy adabiyot targ'ibotining usullarini tayyorlash va
229
www.ziyouz.com kutubxonasi
o'tkazish mas’uliyatli jarayon bo'lib, tayyorlovchidan yuksak
mahoratni, psixologik qobiliyatni, kasbiy bilimni, tajriba va ma-
lakani talab etadi. Har qanday tadbirda e ’tibor kitobxonning
erkin, mustaqil, faol ishtirok etishiga erishish, kitobxonning gu
ruh, jamoa fikriga hurmat bilan munosabatda bo‘lishiga, o‘zaro
hurmat, muloqot madaniyatini tarbiyalab borishga, o‘zining fikr-
mulohazalarini, qarashlarini himoya qila bilishga, ularni bosh-
qalarga ham singdira olish mahoratini egallashga, muallifning
qarashlarini, hayot tajribasi asosida ko‘tarib chiqqan muammo
lari, masalalari mohiyatini davr bilan bog‘lashga, haqqoniy
baholash malakasini shakllantirishga, o‘zbek xalqining m a’naviy
turmush tarzi haqidagi fikrlari, tushunchalarini boyitishga, shu
asosda axloqiy-ma’naviy sifatlarini shakllantirishga, asardagi vo-
qea va hodisalarga to‘g‘ri munosabatni tarkib toptirishga, o‘ziga va
jamoaga talabchan bo‘lish, kitobxonda o‘zini va jamoani ham na-
zorat qilish hissini, o‘z ustida ishlash, o‘zligiiii anglash malakasini
tarbiyalashga, bu bilan ijtimoiy faollikni tarbiyalashga, badiiy asar
bilan mustaqil ishlash, izlanish ko‘nikmasini shakllantirishga
e’tibor beriladi.
Ommaviy tadbir mavzusi tanlangan badiiy asarning mazmu-
nidan, asarning maqsadidan, tadbirning maqsad va vazifalaridan
davrning ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy, madaniy vazifalari bilan
bog‘liq holda tanlanadi. Ommaviy tadbirlarni tayyorlash va o‘t-
kazish metodikasi umumiylikka ega, ya’ni ommaviy ishlarning
metodikasi bilan bir xil, lekin bunda har bir badiiy asarning
g‘oyaviy, ma’naviy, axloqiy, tarbiyaviyjihatlari, kitobxonlarning
ruhiy dunyosi, qiziqishi, talab va ehtiyojlari hisobga olinadi.
Kutubxonalarda boshqa xalqlar, mamlakatlar, davlatlarning
badiiy asarlarini ham targ‘ib qilish bilan kitobxonlarimizning
ma’naviy dunyosini kengaytirish, boshqa xalqlar turmush tarzi,
hayoti bilan tanishtirish, ularning hayotini bilish yordamida Vatan
qadr-qimmatini bilish hissi tarbiyalanadi. Boshqa mamlakatlarda
ham o‘zbek adabiyotiga qiziqish katta. Bunga sabab 0 ‘zbekis-
tonning Buyuk ipak yo‘lida joylashganligidir. Shu sababli, Yev-
ropa, Uzoqva Yaqin Sharq mamlakatlari bilan ijtimoiy, siyosiy,
ma’naviy, madaniy, badiiy munosabat, muloqot azaldan mavjud.
230
www.ziyouz.com kutubxonasi
Shuning uchun kitobxonlarimizda jahon adabiyotining
durdonalariga qiziqish katta. Minglab xorij asarlari o'zbek tiliga,
o‘zbek adabiyoti namunalari chet tillarga tarjima qilingan.
Shekspir, Mopassan, Gyote, Geyni, M. Tven, Joij Sand, T. Dray-
zer, P. Bak, E. Xeminguey, B. Shou, Volter, Bayron, A. Smedli,
A. Strong, L. Xyuz, E. Kim, R. Tagor, Y. Fuchik, L. Argon,
P. Kuture va boshqalar, o ‘zbek mumtoz adabiyoti namoyandaJa-
ridan Alisher Navoiy, Bobur, Furqat, Muqimiy asarlari, XX va
XXI asr o ‘zbek adabiyoti namunalari jahonga mashhur, dunyo
kitobxonlari birday o ‘qiydilar. Alisher Navoiy, Bobur ijodiy
merosining dunyo bo‘ylab birday o‘qilishi, qiziqishi tufayli Xalq
aro navoiyshunoslar, xalqaro boburshunoslar jamoasi mavjud,
ularni xalqaro konferensiyalar birlashtirib turadi, xalqaro Bobur
nomidagi jamg'arma faoliyat yuritadi. «Bobur» ensiklopediyasi
nashr etildi, «Alisher Navoiy» va «Abdulla Qodiriy» ensiklopediya-
larining nashrga tayyorlanayotgani kitobxonlar uchun oliy
mukofot, ular uchun katta ilmiy, tarixiy, ma’rifiy manbadir.
Bolalar va o ‘smirlar bilan ishlash, ularda badiiy asarni o‘qish
madaniyatini tarbiyalash, ularning o‘qishiga rahbarlik qilish muhim
yo‘nalishlardan biri. Yoshlar orasida badiiy asarni to‘g‘ri tanlash,
undan to ‘g‘ri foydalanish malakasini oshirish zarur. Chunki,
badiiy asar inson his-tuyg‘ulariga, fikriga tez ta’sir etadi. «Ajoyib
kishilar hayoti» ruknida nashr etilgan asarlarni o‘qishga tavsiya
etish bilan ularga hayotda yashash uchun to‘g‘ri yo‘J topish,
maqsadini to‘g‘ri belgilab olishga yordam beriladi. Hozirgi zamon
yoshlari orasida sarguzasht, jangari asarlarga qiziqish katta. Shu
ning uchun o ‘zbek adabiyotida sarguzasht, detektiv asarlar
ko‘paymoqda. Xorijiy adabiyotdan ham shunday asarlar ko'plab
tarjima qilinyapti. Ana shunday adabiyotlar bilan ishlash
ehtiyotkorlikni talab etadi, ularning e’tiborini vatanparvarlikni,
qardoshlikni, mehr-oqibatni, sevgi-muhabbatni, vafodorlikm,
mardlikni, to‘g‘ri so‘zlilikni, oliyjanoblikni tarannum etuvchiva
tarbiyalovchi asarlarni targ‘ib qilish shart. Odam savdosi, giyoh-
vandlik kabi salbiy illatlarni fosh etuvchi, uning yomon oqibatlari,
asoratlari haqida fikrlashga, mushohada qilishga jalb etuvchi asar
larni o‘qishga tavsiya etish va shu asosda suhbatlar, munozara,
mulohaza va muhokamalar o‘tkazish yo‘li bilan yoshlarimizni
231
www.ziyouz.com kutubxonasi
shu illatlarga qarshi kurash ruhida tarbiyalash ham asosiy
vazifalarimizdan bin.
Kitobxonlarning qiziqishini ham hisobga olib, ularning o‘qish
doirasini kengaytirish, ko‘lamini oshirish, m untazam o ‘qishga
ega boMishlari uchun turli xil bibliografik qo ‘llanmalardan
foydalangan holda o ‘qish rejasini tuzib olishda yordam berish
kerak yoki kitobxon e’tiboriga «Yoshlarning mustaqil o ‘qish-
lariga yordam» kabi tavsiya ko‘rsatkichlarini havola qilish foydali.
Kitobxon qo‘llanmani ko‘rib chiqar ekan, nimani qayta yoki
boshqatdan o‘qib chiqishi kerakhgini belgilab oladi.
Badiiy asarlarni adabiyotshunoslik va tilshunoslikka oid
adabiyotlar bilan birgalikda targ‘ib etib borish, yanada yaxshi sa
mara beradi. Chunki, badiiy asarning maqsadini, mazmuni va
mohiyatini tushunib olishda ana shunday asarlarning ta ’siri katta.
Bundan tashqari, bunday asarlar kitobxonning adabiy-badiiy
bilimini, tanqidiy va tahliliy mushohadani kengaytiradi, muallif
hayoti va ijodiga oid ma’lumotlardan xabardor qiladi.
Ommaviy ishning ta’siri, samarasi radio, televideniya, teatr
va kino hamda boshqa ommaviy axborot vositalari, kompyuter va
telekommunikatsiya vositalari bilan uzviylikda, o‘zaro hamkorlikda
olib borilsa, uning ommaviylik xususiyati, ta’siri va samaradorligi
ham oshadi. Badiiy asarga bag‘ishlangan tadbirda uning mazmuni
bilan bog‘liq sahna asarlaridan parchalar, kinofilmlardan namo-
yishlar, musiqa namunalaridan ijrolar, qo‘shiq va ashulalar, tanqid-
chilarning chiqishlari, asar qahramonlari bilan uchrashuvlar,
tadbir haqida televideniya va radioda, gazeta va jurnallar sahifa-
laridagi chiqishlar ham katta ijtimoiy ahamiyatga ega. Mavzuli
adabiy kechalar, she’riyat kechalari, savol-javob kechalari, uch
rashuvlar shu jihati bilan qiziqarli va katta auditoriyani qamrab
oladi. Mamlakatimizda o‘tkazilayotgan Navoiyxonlik, Boburxon-
lik, Mashrabxonlik, Rajabiyxonlik tadbirlari shular jumlasidan.
Bolalarga xizmat ko‘rsatuvchi axborot-resurs markazlarida
|
