San’at turlari haqida tushuncha bering

13-bob.
BADIIY ADABIYOTLAR TARG MBOTI, 
BADIIY-ESTET1K TARBIYADA 
ULARNING 0 ‘RNI
Prezidentimiz I.A. Karimov jamiyatni ma’naviy yangilashdan 
ko‘zlangan bosh maqsad — yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq 
erkinligi va farovonligiga erishish, komil insonni tarbiyalash, ij­
timoiy hamkorlik va millatlararo totuvlik, diniy bag‘rikenglik 
kabi ko‘plab muhim masalalardan iborat, deb ko‘rsatdi.
Bu masalalarni hal etishda badiiy adabiyot ha] qiluvchi rol 
o‘ynaydi. Badiiy adabiyot hayot to‘g‘risidagi tasavvurlarni boyitadi, 
olamni bihb olishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi, adabiyot 
bizga ma’naviy oziqa beradi, qalbimizga nur olib kiradi. Masalan, 
Shekspirning «Otello»si bizda yovuzlikka nisbatan nafrat uyg‘o- 
tadi, oliyjanob, pok qalbU insonga muhabbat oshno qiladi. Badiiy 
adabiyotning tarbiyaviy ahamiyati kitobxonning ma’naviyatini, 
estetik didini, badiiy adabiyotga to ‘g‘ri munosabatni tarbiyalash, 
asar haqida mustaqil fikr yuritishni shakllantirish, kitobxonda 
og‘zaki va yozma nutq madaniyatini tarbiyalashda ko'rinadi.
Ma’naviyati boy, yuksak didli insonni tarbiyalashda axborot- 
kutubxona muassasasining roli katta. Kutubxona xodimi kitob­
xonning badiiy asarni hayotni o‘rganishda eng muhim vosita, eng 
yaqin yordamchi sifatida sevib qolishiga, badiiy adabiyotning 
go‘zaUigini his qila olishiga erishishi lozim.
Badiiy asarlar voqelikni haqqoniy aks ettirishi, yorqin obrazlar 
misolida xarakterlarni ochib berishi bilan bolalarda eng yaxshi in- 
soniy va axloqiy fazilatlarni tarbiyalaydi, hayot go‘zalligini idrok 
etishga o‘rgatadi.
So z san ati badiiy asar tufayli kamol topadi, shakllanadi va 
о z ifodasini topadi. So‘z sabab xalqlarning barcha adabiy, ma' 
daniy-ma’naviy boyliklari abadiylashgan. Turli xalqlar, millatlar
222
www.ziyouz.com kutubxonasi

tomonidan yaratiJgan maqol va mataUar, ertak va afsonalar, qo'shiq 
va topishmoqlarda ularning aql-zakovati, orzu-istaklari, ruhi va 
irodasi, butun bir hayoti o ‘z aksini topgan.
Kitobxon didining o‘sishida, ma’naviyatining boyishida shu 
shaxsning o ‘zi, uning qiziqishlari, intilishi, mehnati shart bo‘lsa, 
ikkinchidan, kitobning o‘rni katta. Bunda, albatta, o‘qishning 
sifatli, to‘g‘ri, aniq yo'nalishda tashkil etilgani, kitobxon so‘rovlari 
va qiziqishining o‘sib borishi, badiiy asarning obrazliligi, ta’sir 
kuchi, badiiy yuksakligi, o'ziga xosligini his qilish qobiliyatining 
taraqqiy eta borishiga imkon yaratish nazarda tutiladi. Idrok qilish 
madaniyati qanchalar yuksak bo'Isa, idrok etishning estetik imkoniyat- 
iari, badiiy asar tanlash darajasi ham shunchalar yuqori bo‘ladi.
Bu esa kitobxonning tasawur qilish, boy tafakkurga ega bo'lish 
imkoniyatiarining to iiq bo‘lishini, obrazli fikrlash qobiliyatini, 
ijodiy qobiliyatni, his qilish, fikrlash, mulohaza qila olishni ta- 
qozo etadi. Ushbu hislatlar tug‘ma bo'lmay, balki o‘qish jarayonida 
hosil qilinadi va kamolotga yetkaziladi. Badiiy asar o'qimagan 
kishi yo‘q. Badiiy asar badiiy obrazlar, badiiylashtirilgan voqealar, 
hodisalar yordamida shu asar mansub bo‘Igan jamiyat hayoti bilan 
tanishtiradi, asar qahramonlarining ichki dunyosini tushunishga, 
mamlakatimiz va chet el kishilarining hayotiy kechinmalarini, 
o‘tmishini, maishiy turmush tarzini, madaniyati va san’atini bi- 
lishga yordam beradi. Bu esa kitobxonlarning hayot, inson, ja­
miyat haqidagi tasawurlarini boyitadi, ularning dunyoqarashini 
kengaytiradi. U fikrlash uchun katta imkon beradi, kitobxon ol- 
diga turli dolzarb muammolarni qo‘yadi va uni yechish yo‘Uarini 
ko‘rsatadi. Badiiy asarlarda axloq, kishilarning o‘zaro munosabati, 
Vatan, ona yerga muhabbat, oila, nikoh, muhabbat, do'stlik, 
mardlik, mehr va oqibat, vijdoniylik va vijdonsizlik hamda boshqa 
ko‘pgina narsalar haqidagi masalalar yoritiladi. Kishilaming ha- 
yotda to'laqonli yashashlariga, baxtli va saodatli bo‘lishlariga, 
yaxshi inson va komil shaxs bo‘lishlariga turtki bo‘ladi.
Xullas, badiiy adabiyot kishilarning ma’naviy hayotini boyitadi, 
ma’naviy bilim saviyasini yuksaltiradi, barkamol avlodni voyaga 
yetkazishda, komil insonni tarbiyalab, mustaqil fikrlovchi shaxsni 
° ‘stirishda, milliylik ruhida tarbiyalashda, milliy istiqlol g oyasini
223
www.ziyouz.com kutubxonasi

ongli ravishda tushunishda, Vatanni yovuz kuchlardan asrashda, 
do‘st kim, dushman kim, ekstremist va boshqa guruhlami ajratishrii 
o‘rganishda, ayniqsa, yoshlarga narkobiznes, odam savdosi 
muammolarini to‘g‘ri tushunib olishlarida muhim rol o‘ynaydi.
Qadimgi davrlardan boshlab xalqlar, millatlar, tuman va 
shaharlar madaniyati, ma’naviyati, jumladan, axloq, ma’rifat, 
ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlar xalq og‘zaki adabiyotida, turli xalq 
an’analarida aksini topib kelgan. Yozuvlar paydo bo‘lgandan 
boshlab, yaratilgan barcha badiiy asarlarda, masalan, G o‘ro‘g‘li, 
Alpomish, Rustam haqidagi dostonlarda xalqimizning urf-odatlari, 
ruhiyati, xulq-odobi, qahramonligi, insonparvarligi o ‘z ifodasini 
topgan. Qadimgi so‘g‘d, manixey, Xorazm, uyg‘ur, turkiy yozuv­
lar namunalarida saqlanib qolgan manbalar bundan dalolat beradi.
Boshqa sohalarda bo‘lgani kabi, badiiy ijod sohasida ham 
Markaziy Osiyo va 0 ‘rta Osiyo dunyo madaniyatida o ‘chmas iz 
qoldirgan nomlar bilan mashhur bo‘ldi. Rudakiy, Daqiqiy, Yusuf 
Xos Hojib, Lutfiy, Abdurahmon Jomiy, Davlatshoh Samar- 
qandiy, Sakkokiy, Bisotiy, Javhariy, Xoja So‘g‘diy Samarqandiy, 
Mirzabek Vosifly, Niyoziy, Ismoil Buxoriy, Hofiz Xorazmiy, 
Yaqiniy, Hiloliy, Gadoiy, Atoiy, Suhayliy, Husan Ali Tufayliy, 
Binoiy, Sayfiy Buxoriy, Mullo, keyinchalik Z.M. Bobur kabilar 
shular jumlasidandir.
XV asr she’riyati buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy 
timsolida yuqori cho‘qqiga ko‘tarildi. Alisher Navoiy o‘zbek ada­
biy tilining fazilatlarini har tomonlama ochib, asoslab berdi. 
XVI asrda Hindistonda Boburiylar davlatining vujudga kelishi 
bilan Temuriylar davrida shakllangan madaniyat Hindiston 
yerida keng targ‘ib etildi. Boburiylar saroyida turkiy va forsiy til- 
dagi adabiyot, san’at, ilm-fan rivoj topdi.
Badiiy adabiyotning kitobxonlari yoshiga, jinsiga, millatiga, 
kasbi va mutaxassisligiga ko‘ra xilma-xil. Maktabgacha tarbiya 
yoshidagi bolalardan tortib, to nafaqada o ‘tirgan keksalarga qa- 
dar, uy bekalaridan tortib, turli darajadagi rahbarlarga qadar. 
Kitobxonlarning bunday xilma-xilligi ularning qiziqishi, talab va 
ehtiyojlarini, badiiy didini, saviyasi darajasini aniq va to‘g‘ri 
o‘rganishi zarur. Badiiy adabiyotni o‘qish maqsadi ham turlicha,
224
www.ziyouz.com kutubxonasi

qiziqishning sabablari ham turlicha. Kutubxona xodirni har bir 
kitobxonning o‘qish maqsadini, awal nima o‘qiganini, uni qanday 
qabul qilganini, qay darajada xotirada saqlab qolganini, qaysi 
muallifni nima uchun va qaysi jihatlari uchun yoqtirishini suhbat, 
kuzatish, mulohazaga kirishish, formularini tahlil qilish usullari 
yordamida bilib olishlari shart.
Badiiy adabiyot ham shunga ko‘ra, keng va ko‘p qirralidir. 
Badiiy adabiyot janrlariga ko‘ra, qaysi millatga mansubligiga ko‘ra, 
yaratilgan davriga ko‘ra kutubxona-bibliografik klassifikatsiya 
jadvalining 84-bo‘limida guruhlashtirilgan. Ya’ni dunyo adabiyoti, 
qadimgi dunyo adabiyoti, turli davrlar adabiyoti, o‘zbek adabiyoti 
va uning davrlari, xorijiy mamlakatlar adabiyotlari, turli mam- 
lakatlar adabiyoti. Ma’lum bir belgilariga ko‘ra, turli xil namunaviy 
bo‘linmalar raqamlar va harflar yordamida aniqlashtirilgan.
Eng ko‘p o‘qiladigan, eng ko‘p va tez ta’sir qiladigan ada­
biyotlar — badiiy adabiyotdir. Ammo, shunga qaramay, badiiy 
asarlarni targ‘ib qilish, o‘qishga tavsiya etish, badiiy asarlarni o‘qish 
madaniyatini shakllantirish, o‘qishni to‘g‘ri tashkil etish va bosh- 
qarish masalalari boshqa bilim sohasiga oid adabiyotlarni targ‘ib 
qilishga nisbatan ancha mas’uliyatli. Chunki, boshqa adabiyotlar, 
asosan, bilim bersa, badiiy adabiyotlar inson ko‘ngliga, ruhiyatiga, 
hissiy tuyg‘ulariga ta’sir ko‘rsatuvchi va uni tarbiyalovchi adabiyotdir.
Badiiy asar vositasida har tomonlama kamol topgan shaxsni 
tarbiyalash, xalq ma’naviy madaniyatini shakllantirish, yoshlarni 
mustaqil fikrlashga o‘rgatish jamiyat istiqboliga ishonch bilan 
ishtirok etadigan mukammal bilimga ega komil insonni tarbiya­
lash, insonga badiiy-estetik zavq berish tuyg‘ulari tarbiyalanadi. 
Badiiy adabiyotni idrok etish estetik huzur-halovat bilan bog‘liq.
Bu xususiyat o‘quvchida quvonch, huzur-halovat, estetik qoniqish 
hissini shakllantiradi. Bundan rohatlanish qanchalik yuqori bo‘lsa, 
badiiy asarda tasvirlangan voqelik, ruhiy va ijtimoiy muammolar 
o‘quvchining aqliy va hissiy dunyosini rivojlantiradi, nutqini boyi- 
tadi, ijodiy flkrlash qobiliyatini o‘stiradi.
Badiiy asarni to‘g‘ri tanlay bilishda badiiy asarning g‘oyaviy- 
badiiy qimmati, adib ijodida asarning o‘ziga xos o'rni, asarning 
yaratilgan va o‘rganilayotgan davr uchun ahamiyati, badiiy asarning 

Download 11,3 Mb.