davlat
mulkidir;
• «Axborot-resurs markazi to‘g‘risida»gi Namunaviy nizom
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
tasdiq-
lanadi.
41
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ushbu Qonunning 13-moddasida davlat hokimiyati va
boshqaruvi organlari kutubxonalarining vazifalari va xususiyatlari
aniqlab berilgan. Bu kutubxonalar ham o ‘z yo‘nalishida axborot-
kutubxona fondini shakllantiradi va uning but saqlanishini
ta’minlaydi; kutubxonada elektron kutubxonani tashkil etadi va
elektron katalogni shakllantiradi; boshqa AKMlar bilan axborot-
kutubxona resurslaridan o ‘zaro foydalanishni ta ’minlaydi va
hamkorlikni amalga oshiradi; mamlakatning yig‘ma elektron
katalogini shakllantirishda ishtirok etadi. Bu kutubxonalarning
axborot-kutubxona fondi davlat mulkidir, ular to ‘g‘risidagi
nizomlar ushbu organlarning rahbarlari tomonidan tasdiqlanadi.
Qonunning 14-moddasida yuqorida ko‘rsatilgan axborot-
kutubxona muassasalaridan tashqari, boshqa kutubxonalarning
vazifalari yuqoridagi tartibda belgilab berilgan. Qonunning ke-
yingi boblarida axborot-kutubxona muassasalari fondini shakl-
lantirish, jamlash, foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari,
imkoniyati cheklangan kitobxonlarga xizmat ko‘rsatish va boshqa
masalalarga bag‘ishlangan.
0 ‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining asosiy
kutubxonasi davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan maxsus ilmiy ku-
tubxonadir. 1931-yil oktabrda 0 ‘zbekiston Markaziy Ijroiya Qo‘-
mitasi Kengashining qaroriga ko‘ra, 0 ‘zbekistonda ilmiy tadqi-
qot muassasalariga rahbarlik qilish bo‘yicha Fan qo‘mitasi tash
kil etiladi va 1933-yilda shu qo‘mita qoshida 39 ming 422 nusxa
kitob bilan kutubxona barpo etiladi.
1943-yili sobiq Ittifoqda Fanlar akademiyasi tashkil etilishi
munosabati bilan kutubxona 0 ‘zbekiston FA tizimidagi ilmiy
institutlar xodimlariga kutubxona xizmati ko‘rsatuvchi asosiy
kutubxona sifatida qaytadan tashkil etiladi. Hozirgi paytda AKda 8 ta
bo lim, 94 xodim bilan 30 mingdan ortiq kitobxonga axborot-
kutubxona xizmati ko‘rsatadi. AK ijtimoiy va tabiiy fanlar bo‘yicha
milliy bibliografik markaz, Xalqaro kutubxonachilik Assotsiatsiyasi
(IFLA)ning tabiiy fanlar bo‘yicha depozitariysi, noyob obyektlar
qatorida ro yxatga olingan ilmiy muassasa. AKda noyob nashrlar
mavjud. Ular orasida «Avesto»ning lOjildli Kopengagen universiteti
kutubxonasining faksimile nashri ham bor. AKning kitob fondi
www.ziyouz.com kutubxonasi
3 754700 nusxani tashkil etib, nafaqat ilmiy xodimlarga, balki
talabalar, magistrlar, o‘qituvchilar va xorijlik ilmiy xodimlarga ham
o ‘zining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, tarixiy, ma’naviy va badiiy
adabiyotlari bilan xizmat ko‘rsatadi.
FA tizimida himoya qilingan 10000 ga yaqin dissertatsiyalar
fondini zamon talablaridan kelib chiqqan holda raqamlashtirish
boshlandi. AK tizimdagi 20 ilmiy institutning kutubxonalariga
tashkiliy-uslubiy yordam ko‘rsatadi. Ular uchun sohaning dolzarb
masalalariga oid o‘quv seminarian tashkil etiladi. Turli mavzularda
bibliografik ko‘rsatkichlar, fan arboblari, yozuvchi va shoirlarning
biobibliografiyalari tuzib, nashr etiladi. 1994-yildan AK birinchi-
lardan bo‘lib, ish jarayonlarini avtomatlashtirishga o‘tdi. Rossiya-
ning «IRBIS» dasturi asosida elektron katalog tuzila boshlandi.
Kitobxonlar uchun Internet xizmati ochildi. 2001-yili Markaziy
Osiyoda birinchi bo‘lib, AK respublikaning kutubxona xodimla-
rini axborot texnologiyalariga o‘qitish maqsadida o‘zining o‘quv
markaziga ega boMgan «Model avtomatlashgan kutubxona» loyi-
hasi bo‘yicha ish olib borib, 150 kutubxona xodimi o‘qitildi.
2002-yili «Akademik kutubxonalarning konsorsiumi» mavzu-
sida loyiha bo‘yicha ish olib borildi va tizimning 5 ta kutubxonasiga
elektron katalogdan foydalanish uchun yo‘l ochildi. 2007-yili
AKda Axborot-resurs markazi tashkil etildi va u kitobxonlarga
elektron katalogdan, Internetdan, «EVSSO» va «РМТ8» ma’lu-
motlar bazasidan foydalanish imkonini berdi.
2013-yildan Respublika Fan va texnologiyalari qo‘mitasi-
ning granti asosida «FA AK va ilmiy institutlar kutubxonalarining
virtual korporativ tarmog‘i» mavzusida loyiha ishi olib borildi. Bu
Prezidentimizning 2011 -yilgi 1487-sonli Qarori va 0 ‘zbekiston
Respublikasining «Axborot-kutubxona faoliyati to ‘g‘risida»gi
Qonunining ijrosiga hamohang edi. 163 dissertatsiyalarning, 3000
avtoreferatlarning, 5000 nusxa adabiyotlarning to ‘la matnli
ma’lumotlar bazasi yaratildi. Mashhur siyosat vajamoat arboblari,
akademiklar, professorlar va boshqa shaxslarning elektron kutub
xonalari yaratila boshlandi. 1928-yildan 2012-yilga qadar nashr
etilgan 0 ‘zbekiston matbuoti solnomasining 553 soni skanerdan
o‘tkazilib, MB yaratildi. 2012-yildan boshlab AKda «Akademiklar
43
www.ziyouz.com kutubxonasi
fondi» yaratila boshlandi. Bu aholi qo‘lidagi shaxsiy kutubxonalar
fondini avaylab-asrash, kelgusi avlodlarga yetkazish uchun katta
imkon bergan holda kutubxona fondini boyitib boradi.
Muntazam ravishda xalqaro kitob almashuv yo lga qo yilgan.
Kompyuterlashtirilgan, elektron resurslar fondiga ega bo‘lgan
elektron kutubxona faoliyat yuritadi.
Respublika uslubiy kengashi tomonidan tayyorlangan Axborot-
kutubxona markazlarining Namunaviy nizomiga ko‘ra, AKMning
maqsadi yangi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari negizida
yuqori sifatli axborot-kutubxona xizmati hisobiga foydalanuv
chilarning axborotga bo‘lgan talablarini qondirish, bilim va axborot
olishga keng yo‘l ochib berish, shaxsning shakllanishi uchun,
bilim olishi, mustaqil o‘qishi uchun sharoitlar yaratish, ilmiy va
madaniy faoliyatini rivojlantirish, kitobxonlarni 0 ‘zbekiston
xalqining tarixiy, madaniy, ma’naviy merosiga xususiy va masofali
axborot-kutubxona resurslariga yo‘l ochib berish bilan yaqin-
lashtirish, ma’naviy boy vabarkamol insonning ijodiy rivojlanishi
uchun imkoniyatlar yaratib berish bilan milliy madaniyatning
istiqbolli rivojlanishiga ta’sir etish, 0 ‘zbekiston xalqining tarixiy,
ma’naviy va madaniy merosini saqlash va istiqboli uchun ta ’sir
etishdan iborat.
Maqsadga erishish uchun AKMlar quyidagi vazifalami bajarishi
kerak deb belgilandi: zamonaviy axborot-kom munikatsiya
texnologiyalari asosida sifat jihatidan yangi axborot-kutubxona
xizmatini tashkil etish, kitobxonlarning ta’limiy, ilmiy va madaniy
qiziqishlarini axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida
tezkorlik bilan bajarish, an’anaviy kutubxonachilik xizmati
shakllaridan xususiy va dunyo axborot resurslaridan foydalanishga
yo 1 ochib berish bilan axborot-kutubxona xizmatiga o ‘tish,
axborot-kutubxona fondini tashkil etish va uning to‘la saqlanishini
ta mini ash, elektron katalogni va elektron kutubxonani shakllan-
tirish, yig ma elektron katalog yaratish ishida qatnashish, biblio
grafik, ilmiy-uslubiy va madaniy-ma’rifiy ishlarni bajarish, xususiy
axborot-kutubxona resurslarini yaratish.
Yuqorida ko‘rsatilgan vazifalarni bajarish yo‘lida AKMlar
quyidagi funksiyalarni amalga oshirishi lozim: axborot tashuv-
44
www.ziyouz.com kutubxonasi
chilarning turli shakllaridan iborat axborot-kutubxona fondini
jamlash, tegishli hududda nashr etilayotgan matbaa asarlaridan
majburiy nusxalarni olish, elektron kutubxona fondini Internet,
shuningdek, tashkilot tomonidan yaratilgan axborot resurslari bilan
to ‘ldirib borish, AKFni tegishli hududga oid o‘lkashunoslik
xarakteridagi adabiyotlar bilan butlash, AKFni hisobga olish, qayta
ishlov berish, joylashtirish, saqlash, elektron kutubxonani shakl-
lantirish va elektron katalogni yuritish, to‘la matnli ma’lumotlar
bazasini va kitobxonlar so‘rovlari asosida maxsus ma’lumotlar
bazalarini tashkil etish, tavsiya bibliografik qo‘llanmalarni ishlab
chiqish, kitobxonlarni axborot-kutubxona resurslari haqidagi
axborot bilan o ‘z vaqtida ta ’minlab borish, mustaqil bilim olish
ko‘nikmasini tarbiyalash, kitobxonning umumiy va kitobxonlik
madaniyatini shakllantirishga qaratilgan ommaviy tadbirlarni
o‘tkazish, bo‘sh vaqtni tashkil etishda yordam berish, qonunchilik
doirasida videofilmlar, CD va DVD disklarni, taqdimotlarni
namoyish etish, belgilangan tartibda «ZiyoNET» respublika ilmiy-
ta’limiy axborot tarmog‘iga kirishni ta’minlash, ilmiy tadqiqotlar,
ta ’lim olish, kichik biznesni va tadbirkorlikni rivojlantirish bilan
bog‘liq axborotga bo‘lgan talablarni bajarish, pulli xizmat ko‘r-
satish asosida ochiq ma’lumotlar bazasiga kirishni tashkil etish,
kundalik axborot ishlari, axborot kunlari, yangi adabiyotlar sharhi
va ko‘rgazmasini tashkil etish va h.k.
Bundan tashqari, hududdagi axborot-kutubxona muassasalari
xodimlari uchun o‘quv kurslarini yo‘lga qo‘yish, maslahat xizma-
tini tashkil etish va ko‘rsatish, axborot-kutubxona resurslarini yara
tish, Internetdan foydalanish, axborot-kommunikatsiya texno-
logiyalarini joriy etish bo‘yicha kitobxonlar va mutaxassislar uchun
kurslar tashkil etish, AKMning huquq va majburiyatlari, uni
boshqarish, tuzilmalari va shtatlarini belgilash qoidalari, mol-mulki,
moliyaviy masalalari, AKMni tashkil etish, tarqatish, qayta tashkil
etish masalalari berilgan.
2006-yil 20-iyunda Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan
381-sonli Qarordan so‘ng 0 ‘zbekiston Aloqa va axborotlashtirish
agentligi tarkibida Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar ilmiy-
universal kutubxonalari va Toshkent shahar markaziy kutubxonasi
45
www.ziyouz.com kutubxonasi
negizida qaytadan tashkil topgan axborot-kutubxona markazlarini
birlashtiruvchi, ularning faoliyatini muvofiqlashtirib turuvchi
respublika axborot-kutubxona markazi tashkil topdi. Ushbu Qarorda
belgilab berilgan vazifalarni amalga oshirish maqsadida RAKM
orqali 0 ‘zbekiston Aloqa va axborotlashtirish agentligi 2006-yilda
100 ta P IV rusumidagi kompyuterlar, 2007-yilda 153 shaxsiy
kompyuterlar, 14 ta server, printerlar, skanerlar, kseroks appa-
ratlari va boshqa texnika vositalari bilan ta ’minladi. 2008-yilda
barcha AKMlarda ichki tarmoqlar o‘rnatildi. 2006-yilda barchasi
«ZiyoNET» ta’lim axborot tarmog‘iga ulandi, 2007-yildan Yosh
dasturchilarni tayyorlash va qo‘llab-quwatlash markazi RAKM
bilan birgalikda 0 ‘zAAAning qo‘llab-quwatlashi bilan milliy
avtomatlashgan axborot-kutubxona tizimi (AIBS)ni ishlab chi-
qishga kirishdi. 2008-yilda bu ish yakuniga yetkazilib, «KADATA»
AAKT bir necha AKMlarda amaliyotda sinab ko‘rila boshlandi.
2009-yil AKMlarning mulohazalari asosida AAKTning yangi
«KADATA 2.0» versiyasi ishlab chiqilib, barcha AKMlarda o ‘r-
natildi. 2006—2009-yillar mobaynida ana shu tizim asosida
AKMlarning elektron katalogiga 200 ming yozuv kiritildi.
AKMlarda bibliografik ma’lumotlar bazasi, nodir adabiyotlarning,
qo'lyozma kitoblarning va boshqa mahsulotlarning elektron
to‘plamlari tayyorlana boshlandi. 2006-yiIi AKMlarning Nizomi
ishlab chiqilib, ro‘yxatdan o‘tdi. 2007—2008-yillarda 0 ‘zAAA
qo‘llab-quwatlashi bilan RAKM axborot, kutubxonachilik ishi va
nashriyotchilik ishiga oid Xalqaro va Davlatlararo standartlarni
tarjima qilishga kirishdi va 3 jilddan iborat standartlar to ‘plami
birinchi marta o‘zbek tilida nashr etildi. To‘plam 55 standartni o‘z
ichiga olganbo‘lib, mamlakatning barcha axborot-kutubxona muas-
sasalariga tarqatildi. Bu o‘zbek tilidagi birinchi ish bo‘lgani uchun
unda ko‘pgina tushunchalarning taijimasida chalkashliklar, stilistik
va imlo xatolari mavjud edi. 2009-yil 2 ta milliy standart ishlab
chiqildi va ro yxatdan o‘tdi. 2006—2009-yillari amaliyotga joriy etildi.
О zbekiston Milliy kutubxonasi bilan birgalikda 2 ta «Axborot-
kutubxona faoliyati haqida»gi va «Majburiy nusxa to‘g‘risida»gi
Qonun loyihasi ishlab chiqildi. 2009-yildan respublikada so
haga oid maxsus «Kutubxona.Uz» jurnali nashr etila boshlandi.
46
www.ziyouz.com kutubxonasi
2006—2009-yillarda jami 550 kutubxona xodimlaridan 400 nafari
malaka oshirish kurslarida o ‘qishdi. 2006-yili Xorazm va 2008-yili
Farg‘ona viloyati AKMlari negizida Milliy kutubxona bilan
birgalikda 4- va 5-Xalqaro konferensiya, AKM va ARMlar xo-
dimlari uchun 2008-yil Sankt-Peterburgdagi Rossiya Milliy
kutubxonasi mutaxassislari ishtirokida 2 ta Xalqaro seminar-tre-
ning o‘tkazildi. 2006—2009-yillarda muntazam hududiy seminarlar
o‘tkazib borildi. 2008—2009-yillarda 15—16-Qrim konferensiya-
sida AKMlarning direktorlari ishtirok etishdi.
RAKM tarkibida elektron kutubxona tashkil topdi va 2007-yili
Koreya Respublikasining grantini olish uchun ariza berildi.
2008-yili Koreya Respublikasi ilmiy-texnik adabiyotlaming elek
tron kutubxonasini tashkil etish bo‘yicha imkoniyatlarni ko‘rib
chiqdi, KOICA — Hamkorlik bo‘yicha Koreya Xalqaro agentlik
ekspertlari bilan ish olib borildi. 2008-yil 26-avgustda 0 ‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining «Ilmiy-texnik adabiyotlaming elek
tron kutubxonasini Koreya Respublikasi hukumatining grantini
jalb etgan holda tashkil etishning tadbirlari to‘g‘risida»gi Qarori
imzolandi. 2009-yili shu masala bo‘yicha hukumatlararo shart-
noma imzolandi. AKMlarning moddiy-texnik bazasini mustahkam-
lash, to ‘liq ta ’mirlash maqsadida 0 ‘ZAAA tomonidan 2007-yili
200 mln so‘m, 2008-yili 1 mlrd so‘m, 2009-yili 700 mln so‘m
ajratildi. AKMlar uchun ko‘chma kutubxonalarda aholiga axborot-
kutubxona xizmati ko‘rsatish maqsadida «Damas» rusumidagi 8 ta
bibliobus ajmtildi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi AKM yangi binoga
o‘tdi. Yana 7 ta AKMda to‘la ta’mirlash, qolganlarida joriy ta’mirlash
olib borildi. Navoiy viloyat AKMga boshqa bino to‘liq ta’mirdan
chiqarilgan holda berildi. 2007-yili RAKM qoshida ilmiy-uslubiy
kengash tashkil topdi. 2007—2009-yillarda ilmiy va texnik axborot
Butunrossiya instituti bilan, Rossiya Milliy kutubxonasi bilan
hamkorlik shartnomasi tuzildi. 2008-yildan ular va Rossiya davlat
xalq ilmiy-texnika kutubxonasi bilan xalqaro kitob almashinuvi
yo‘lga qo‘yildi. Barcha AKMlarda o'zining veb-saytlari yaratildi,
2009-yildan boshlab, Yosh dasturchilarni qo‘llab-quwatlash va
tayyorlash markazining fdiallari tashkil etila boshlandi.
47
www.ziyouz.com kutubxonasi
Qoraqalpog4istonda kutubxonalar tizimi, arab alifbosidagi
Sharq qo‘lyozmalari jamlangan kutubxonalarni hisobga olma-
ganda, XIX asrning 90-yillarida ochilgan To‘rtko‘1, ya’ni sobiq
Petro-Aleksandrovsk shahar kutubxonasidan boslilangan. 0 ‘sha
paytda poytaxt To‘rtko‘l shahri bo‘lgan. Uning dastlabki kitob
fondi fuqarolaming hadya qilgan adabiyotlaridan tashkil topadi.
1907-yil 7-martda u shahar ommaviy kutubxonasi sifatida ras-
man ta’sis etiladi. Umumiy yig‘ilishda uning nizomi tasdiqlanib,
41 a’zodan iborat qo‘mita tuziladi. Kutubxona shahar aholisiga
ma’lum darajadagi mablag1 evaziga kitoblar, gazeta, jurnallardan
foydalanish imkonini bergan. Bundan tashqari, turli shaxslar va
tashkilotlaming kutubxonaga hadyalari, xayr-ehsonlari evaziga
mablag‘ topa boshlaydi. 0 ‘sha paytdagi kutubxona Nizomiga ko‘ra,
uning a’zolari har bir jinsdagi (voyaga yetmaganlar, sudlanganlar,
o‘quvchilardan tashqari) barcha fuqarolar bo‘Ushi mumkin edi.
1912-yilda kutubxonada jurnallar bilan 3300 nomda axborot
mahsuli bo‘lgan. Kutubxona 100 kun ishlagan va undan 697 ki-
tobxon foydalangan, 2032 kitob berilgan. Ayrim m a’lumotlarga
ko‘ra, 1919-yil aprelda ishchi va askar deputatlar kengashi
kutubxonani milliylashtirish bo‘yicha komissiya tuzadi. May oyida
To‘rtko‘ldagi Novikovning chor hukumatiga qarashli shaxsiy
kutubxonasi milliylashtirilib, awal xalq kutubxonasi, keyin
markaziy, Xorazm Respublikasi kutubxonasi deb yuritildi.
1920-yillarda mahalliy aholining madaniy turmush tarzi
yaxshilana borgan. Shaharlarda kutubxonalar va klublar tarmog‘i,
qishloq va ovullarda qizil choyxonalar, kitob o‘qish xonalari tash
kil topadi. 1921-yilning avgustiga kelib, Qoraqalpog4istonda 6 ta
choyxona, 8 ta ko‘chma kutubxona bo'lgan. 1927—1928-yillarda
13 ta qizil choyxona, 9 ta kutubxona, 1933-yilda 43 ta kutubxona,
41 ta qizil choyxona, 71 ta ko‘chma kutubxona faoliyat yuritgan.
1940-yilda respublikada jami 195 kutubxona ishlagan.
|
