79
3)
zonalararo va sohalararo o‘tishlarning uyg‘onishi;
4)
elektronlarning alohida atomlar bilan yakkazarrali o‘zaro ta’siri;
5)
sekinlashgan elektronlarning plazmonlardan rezonansli elastik
sochilishi;
6)
monokristall materiallarda esa bulardan tashqari tartibli joylashgan
atomlardan elektronlarning difraksiyasi.
Sochilish va noelastik kanallarning ko‘plab mexanizmlari mavjudligi tufayli
elektronlarning elastik qaytishiga yuqorida qayd etilgan har bir faktorning qay
darajada ta’sir etishini aniq aytish mumkin emas. Shu sababli ham hozirgi
vaqtgacha berilgan sirt uchun R(E
P
) grafigini nazariy hisoblash imkonini beruvchi
elektronlar elastik qaytishining tugallangan nazariyasi ishlab chiqilmagan.
Shunday bo‘lsa ham tajribaviy natijalar majmuasi va ba’zi nazariy
tahlillar
ya’ni oldindan aytib berish kichik energiyalar sohasida R(Е
Р
) va mos ravishda
(Е
Р
) bog‘liqlik egri chiziqlaridagi notekisliklarning shakllanishida asosiy sabablar
rolini aniqlash imkonini beradi:
1.
Qattiq jismning alohida-alohida atomlaridan elektronlarning kvanto
mexanik sochilishi R(EP) egri chizig‘ida keng (
Е
10
15 эВ)
maksimumlar paydo bo‘lishiga olib keladi.
2.
Elektronlarning monokristallar kristall panjarasida difraksiyalanishi
R(EP) egri chizig‘ida ancha tor (
Е
2
5 эВ)
maksimumlarni vujudga
keltiradi. Birlamchi dastaning tushish burchagi o‘zgarganda bu maksimumlar
aralashib yoki silliqlanib ketadilar, sirtda tartibsizlik (amorfizatsiya) paydo
bo‘lganda esa batamom yo‘qolib ketadilar.
3.
Yakkazarrali (valent zona va yuqori satxlardagi elektronlarning)
o‘yg‘onishlari va valent elektronlarining kollektiv tebranishlarining (plazmon)
o‘yg‘onishi hisobiga noelastik kanallarning ochilishi ham tor maksimumlarni
vujudga keltiradi.
Elektronning energiyasi plazmon energiyasiga teng (yaqin) bo‘lgan holda u
o‘z energiyasini to‘laligicha plazmonni uyg‘otishga berishi mumkin. Uyg‘ongan
plazmonning so‘nishi jarayonida elektronlardan biri dastavval uyg‘otish uchun
80
sarflangan energiyani qaytib olishi va kvazielastik sochilgan kabi vakuumga
chiqishi mumkin. Shunday qilib, valent elektronlarnig kollektiv tebranishlarining
o‘yg‘onishi faqat noelastik sochilish kanaligina bo‘lib qolmay,
balki elastik
sochilish kanali ham bo‘lishi mumkin. Bunday kanallar hisobiga R(Yer) egri
chizig‘ida juda kam intensivlikli notekisliklar vujudga keladi.
Bu notekisliklar (maksimum va minimumlar) ning energetik vaziyatlari
difraksion maksimumlardan farqli ravishda, birlamchi dastaning tushish
burchagiga va berilgan material sirtining kristall tuzilishiga deyarli bog‘liq emas.
Ayni paytda noelastik kanallardagi sochilish
sirt qatlamlaridagi begona
aralashmalarga juda sezgir bo‘ladi.
Zamonaviy asbob-uskunalarning qo‘llanilishi va elektrik differensiallashdan
foydalanish deyarli hamma tor va kichik intensivlikka ega bo‘lgan cho‘qqichalarni
ajratish imkonini beradi.
Hozirgi vaqtda R,
koeffitsiyentlarning va ularning
