>
- -
■
■
.
M.TOJIYEV, I.NIGMATOV
HAYOT
FAOLIYATI
XAVFSIZLIGI
Ж
C V Z B EK IST O N R E S P U B L IK A S I O L 1Y VA 0 ‘RTA
M A X S U S T A ’L IM V A Z IR L IG I
M.X. TOJIYEV, L N1GMATOV
HAYOT FAOLIYATI
XAVFSIZLIGI
0 ‘zbekiston Respublika Oliy va o ‘r1a maxsus ta ’lint vazirligi
tomonidan oliy ta ’lim muassasalari talabalari uchun o ‘quv
qo ‘11 an mu sifatila nashrga tavsiya etilgan
TOSHKENT - 2012
UDK: 61.4.8.084(075)
68.9
T60
Tojiyev M.X.
Hayot faoliyati xavfsizligi: o ‘quv q o ila n m a / M. Tojiyev, I. Nigmatov;
0 ‘zbekiston Respublika Oliy va o ‘rta maxsus ta ii m vazirligi, -Toshkent:
«Tafakkur-Bo‘stoni», 2012 yil, 272 bet.
KBK 68.9
T a q r i z c h i l a r :
S. Sulaymonov — Toshkent arxitektura-qurilish instituti
professori, texnika fanlari doktori,
A.X. Yuldashev - 0 ‘zbekiston milliy universiteti «Hayot
faoliyati xavfsizligi» bo‘limi boshlig‘i,
I. Abdulqosimov - Toshkent moliya instituti
«Mintaqaviy iqtisodiyot» kafedrasi mudiri.
Mazkur o ‘quv qo‘llanma insonlarning hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash
bilan b o g iiq bo‘lgan tadbirlaming huquqiy-me’yoriy hujjatlar doirasida tashkil
eta oladigan nazariy bilim va amaliy ko‘nikmaga ega bo'lgan insonni tayyorlashga
m oijallangan mavzular, m a’lumotlar va tavsiyalar atroflicha muhokama etgan
holda yaratilgan.
0 ‘quv qo'llanmada inson hayotiy faoliyati xavfsizligiga taalluqli boigan:
mehnat faoliyatining fiziologik-gigiyenik asoslari, ish sharoitidagi mikroiqlim
muhiti, ularning sanitar-gigiyenik m e’yorlari, mehnat muhofazasini boshqarish
tizimi va uni nazorat qilish tashkiiotlari, mehnatni muhofaza qilishning huquqiy
asoslari, tabiiy, texnogen va ekologik favqulodda vaziyatlardan fuqarolami,
iqtisodiyot tarmoqlarini, moddiy boyliklarni, atrof muhitni himoya qilish, talafot
ro‘y bergan hududlarda qutqaruv va tiklov ishlarini o‘tkazish, jarohat olgan
insonlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish, yong‘in xavfsizligi masalalari va
boshqa dolzarb mavzular ilmiy jihatdan asoslab keltirilgan.
0 ‘quv qoilanm a barcha oliy o‘quv yurtlarida ta iim olayotgan bakalavrlarga
m oijallangan. Shuningdek, undan korxona va tashkilotlarning rahbarlari,
xodimlari hamda malaka oshirish va qayta tayyorlash ta iim tizimi tinglovchilari
foydalanishlari mumkin.
ISBN - 978-9943-362,
NAMAK3AN DAVLAT
UNIVERSITETI
Ahborot-res'.' ^ m arkazl
69-7
© «Tafakkur-Bo‘stoni», 2012 yil
KIRISH
0 ‘zbekiston Oliy ta ’lim tizim ida «Ta’lim to ‘g ‘risida»gi Qonun
va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» m azm un-mohiyati asosida tub
islohotlar am alga oshirilmoqda. Talabalarga tez o ‘zgaruvchan axborotlar
umm onidan ilm javohirlarini izlab topishda dasturulamal bo iadigan ,
ularda orttirilgan bilim, k o ‘nikm a v a m alaka asosida kasbiy mahoratni
shakliantiradigan o 'quv adabiyotlam ing yangi avlodini yaratish ushbu
islohotlam ing bosh talablaridan biridir.
Sayyoram izda ro ‘y berayotgan tabiiy, texnogen, ekologik xarakterdagi
xavf-xatarlarni bartaraf etish, talafotlar ko‘lamini toraytirish, insonlar
hayoti va ular tom onidan yaratilgan moddiy boyliklarga yetadigan
zararlarning oldini olish yoki ulam i kamaytirishni ta ’m inlash o ‘ta muhim
va dolzarb m uam m olar sirasiga kiradi. Shuni alohida ta ’kidlash lozimki,
XXI asm ing boshlaridanoq xavfsiz hayotni ta ’minlash masalalari eng
dolzarb m uam m oga aylanib qoldi. Chunki ishlab chiqarish jarayonining
misli ko‘rilm agan yuksak taraqqiy etgan texnologiyalar bilan ta ’minlanishi,
tabiiy rivojlanishdagi ayrim noxush vaziyatlam ing murakkablashuvi aholi
salomatligi, atro f muhit tozaligi va iqtisodning barqaror rivojlanishiga
tahdid solib turibdi. BM Tning «Xalqaro fuqaro muhofazasi tashkiloti»
hujjatlarida: «dunyoda taraqqiyot shiddat bilan rivojlanib borishi bilan
yonm a-yon xavf-xatar ham ortib boradi, shu bois barqaror rivojlanish
kafolati bu - fuqarolar m uhofazasi»dir deb yozib qo‘yilgan. Shuning
uchun insonlami hayot faoliyati xavfsizligiga tayyorlashga alohida e ’tibor
berish m uhim aham iyat kasb etadi. Chunonchi, 0 ‘zbekiston davlatining
ijtimoiy-sotsial taraqqiyotining asosiy omilini fuqarolam ing m ehnat
qilishi v a ularning hayotiy faoliyatini m uhofaza qiiish tashkil etadi. Shu
sababdan ham ishlab chiqarish tarm oqlarining asosiy m aqsadi, nafaqat
yuqori k o ‘rsatkichda va sifatda m ahsulot ishlab chiqarish, balki ishlab
chiqarish sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarishda ishlovchilam ing
jarohatlanishiga va kasb kasalliklariga uchrashlariga olib keladigsr
manbalarni y o ‘qotishdan iborat.
Ishlab chiqarish tarm oqlarida ishlovchilar uchun qulay sanitariya-
gigiyena sharoitlarini yaratish, o g ‘ir jism oniy kuch sarfianadigan m ehnat
turlarini mexanizatsiyalashtirish, avtom atlashtirish, ish jarayonida yuzaga
keladigan salbiy xavf-xatarlam i yo'qotish chora-tadbirlarini amalga
oshirish, inson hayot faoliyati xavfsizligini ta ’m inlasbning bir qirrasini
3
tashkil etadi. Oxirgi yiliarda ko ‘pgina ishlab chiqarish tarm oqlarida ish
sharoitlari yaxshilangan b o isa -d a , ayrim sohalarda bunday sharoitlar
talab darajasida emas. Bunga sabab ishlab chiqarish das tgoh I arming
eskirganligi, ishlab chiqarish m uhiti talablarining buzilishi, xavfsizlik
vositalarining kamligi yoki yo'qligidir. Shular oqibatida ishlovchilam ing
jarohatlanishi, kasallanishi ro ‘y berib, natijada m ehnat nogironiga aylanib
qolmoqda. Shuning uchun ishlab chiqarish tarm oqlarida xavfsiz s o g io m
m ehnat sharoitini yaratish, ish jarayonidagi kam chiliklam i y o ‘qotish,
mehnatni ilmiy tarzda tashkil etish, xavfsiz m ehnat uslublarini q o ilash ,
m ehnat charchoqliklarini chiqarish tadbirlarini q o ilash n i talab etadi. Bu
vazifalar m ehnatni m uhofaza qilish b o ‘yicha qabul qilingan qonunlar,
hukum at qarorlari va kerakli standartlar asosida am alga oshiriladi. Hayot
faoliyati xavfsizligini ta ’m inlashning ikkinchi qirrasini atro f muhitni
m uhofaza qilish tashkil etadi. Hozirgi davm ing eng dolzarb m uam m olari
qatoridan biri - ekologik xavfsizlikni ta ’m inlash hisoblanadi. Chunki
insoniyat o‘z taraqqiyotining turli davrlarida bu m asalalarga to ‘qnash
kelgan, ammo hozirgi kecha-yukunduzda bu m uam m olam ing yechim ini
kechiktirm ay hal qilish zarur hisoblanadi.
M a’lumki, atrof muhitni ifloslantiruvchi qator sanoat, qishloq x o ‘j aligi va
qurilish m ateriallari ishlab chiqarish tarm oqlarida ishlatiladigan, olinadigan,
tashiladigan, saqlanadigan zaharli v a zararli m oddalarning amosferaga,
atro f m uhitga chiqib ketishi, to ‘kilishi, tarqalishi yer, suv va havoning
ifloslanishiga olib kelmoqda. Jumladan, issiqlik elektrstansiyalarida,
m etallurgiya sanoatida, avtom obilsozlikda y o q ilg ila m i yoqish natijasida
hosil b o ia d ig a n zaharli gazlar atmosferani ifloslantirmoqda. Shulardan
avtomobil transporti - 40% ni, energetika sanoati - 20% ni, sanoat ishlab
chiqarish - 14% ni va m aishiy-kom munal va qishloq x o ‘jaligi - 26%
ni tashkil qiladi. B irlashgan M illatlar Tashkiloti m aiu m o tlarig a k o ‘ra
oxirgi 25 yil ichida 4 0 -4 5 mlrd. tonna turli yoqilg‘ilar yoqilgan, ulam ing
yonishiga yiliga 10-15 mlrd. tonna kislorod sarflangan. Shuningdek,
260 mln. dan ortiq avtomobil yiliga 80 mln. kishi yutadigan kislorodni
yoki 1000 km yurgan yengil avtomobil bir kishining bir yillik yutadigan
kislorod miqdorini sarflar ekan. Shunga o ‘xshash ayanchli holatlar
kim yo, neftni qayta ishlash, rezina-texnika, sem ent ishlab chiqarish va
boshqa sanoat korxonalaridan millionlab tonna zaharli gazlarni, sanoat
changlarini atro f m uhitga chiqarilib vuborilishi oqibatida ekologik xavf-
xatarlarni yuzaga keltirm oqda. A grar sohada ham qishloq x o ‘jaligi
4
m ahsulotlarining samaradorligini oshirish maqsadida, m e’yoridan ortiq
miqdorda ishlatilayotgan k o ‘plab zaharli kim yoviy vositalar nafaqat atrof
m uhitga x a v f soladi, balki olingan m ahsulotlar tarkibidagi ortiqcha nitrit
birikmalari ham insonlar hayotiga x a v f tu g ‘dirmoqda. Bunday dolzarb
m uam m olar xususida respublikam iz Prezidenti Islom Karim ov tomonidan
ta ’kidlanganidek «Ekologik xavfsizlik muam mosi allaqachonlar milliy va
mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umum iy m uam m osiga
aylangan»1.
Yuqoridagi m uam m olar tufayli inson manfaatlari muhofazasi, ayniqsa,
O 'zbekistonda davlat siyosatining birinchi darajasiga ko‘tarildi. Shu
m unosabat bilan hozir 0 ‘zbekistonda ekologik harakatning tuzilishi
bugungi davm ing dolzarb talabi hisoblanadi. Yuqorida qayd etilgan
m uam molarni hal qilishda 0 ‘zbekiston ekologik harakati tomonidan
«Sog‘lom m uhit - inson salom atligi» g ‘oyasining am aliy bajarilishini
ta ’miniash m aqsadida siyosiy, iqtisodiy v a ijtimoiy islohotlarni amalga
oshirish jarayonida m avjud m uam m olarga y o ‘naltirilgan yondashuv
nafaqat 0 ‘zbekiston, balki m intaqaning barqaror rivojianishida eng
muhim omil b o iib , atrof m uhit xavfsizligi va inson salom atligi haqidagi
g ‘oyalam i qo‘llab-quw atlash istagida b o ig a n m am lakatim izning yetuk,
barkamol avlodlarini birlashtirishga y o ‘naltirilgan global aham iyatga ega
harakat ekanligi e ’tiborga molik.
Ekoharakat - 0 ‘zbekiston fuqarolarining hozirgi va kelgusi avlodi
qulay atro f m uhit sharoitida yashashi, aholi salom atligini yaxshilash,
barcha tabiiy resurslarni m uhofaza qiiish va ulardan oqilona foydalanish
ham da ularga so‘zsiz rioya etilishini ta ’m inlashga qaratilgan yangilanish
jarayonlarini
yanada chuqurlashtirishda jam iyatning
bor kuch va
salohiyatini safarbar qilishiga shubha y o ‘q.
Inson hayot faoliyati xavfsizligiga katta x av f keltiradigan omillardan
yana biri - bu tabiiy ofatlar, avariyalar va halokatlar hisoblanadi. Tabiiy
ofatlam ing turi xilma-xil b o isa-d a, ammo hududim izga xarakterli
b o ig a n : yer silkinishi. tuproq, qor ko ‘chishlari, suv toshqini, sel
hodisasi, qurg‘oqchilik ofatiari nafaqat insonlam ing hayotiy faoliyatiga,
balki ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalariga ham katta x avf soladi.
Jum ladan, bino, inshootlaming qulashiga, yashash, ishlash joylarining,
ekinzorlarning suv ostida qolishiga, butun boshli qishloq, aholi yashash
1 LA. Karimov, 0 ‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari». — Т.: « 0 ‘zbekiston», 1997.
5
maskanlarining tuproq ostida qolishiga, Orol dengizidan k o ‘tari!ayotgan
zaharli chang, tuzlar ekin m aydonlarining choilanishiga, sho‘rlanishiga
olib kelib, oqibatda insonlam ing hayot faoliyati buzilishiga va o ‘limiga
sabab b oim oqda.
Misol tariqasida 1975, 1991, 1994-yillarda Toshkent viloyatining
Ohangaron tum anida ro‘y bergan yer surilishlari, 1999-yilda respub-
likamizning «Qamchiq» dovonidagi qor k o ‘chkisi, 1988, 2002-yillarda
F arg‘ona viloyatining Shohimardon hududidagi sel ofatlari,
1976,
1984-yillardagi Gazli, 1966-yildagi Toshkent zilzilalarini, va boshqa tabiiy
ofatlam i aytish o ‘ririlidir. Har qaysi tabiiy ofat nafaqat iqtisodiy zarami,
balki hech narsa bilan o ic h a b b o im ay d ig an m a’naviy zararlam i (insonlar
o iim i) keltirib chiqaradi.
Butun jahon «Qizilxoch» hamjam iyati tashkiloti m a’lum otlariga k o ‘ra
oxirgi 30 yil m obaynida butun dunyoda tabiiy ofatlardan qariyb 1 mlrd.
inson jabrlangan (yiliga 40 mln. kishi) va bulardan ko ‘rilgan moddiy
zararlar miqdori yiliga qariyb 100 mlrd. dollami tashkil etgan.
Avariya va halokatlar ham xavfli
hodisalar bo‘lib,
oqibatda
inshootlam ing buzilishi, mashina, m exanizm, uskunalam ing yaroqsiz
holga kelishi, y o n g in va portlashlar yuz berishi, zaharli va zararli
m oddalam ing atro f m uhitga tarqalishi ham da boshqa salbiy zararlam ing
kelib chiqishi inson faoliyatiga, hayotiga katta x a v f soladi. Jumladan,
1986-yil 26-fevralda Chem obl (Ukraina) elektrstansiyasida ro ‘y bergan
avariya natijasida 11 ta viloyat yerlari radioaktiv zarrachalar bilan
zararlangani, 60 m ingdan ortiq odam lam ing yuqori darajali nurlanishdan
o'lgani, 234 m ing kishi turli darajadagi nurlanish kasalligiga uchragani,
130 m ing aholi o ‘z joylarini tashlab, evakuatsiya qilingani va bu
halokatdan k o ‘rilgan moddiy zarar miqdori o ‘sha vaqtdagi narxda 8
mlrd. rublni tashkil qilgan. Shunga o ‘xshash holat 2009-yil 17-avgustda
Rossiyaning Sayan-Shushensk GESda yuz bergan avariyani, 2010-yilda
Polsha Prezidenti va uning safdoshlari tushgan havo transporti halokatini
ham da boshqa falokat va halokatlam i misol tariqasida keltirish o ‘rinlidir.
Demak, yuqorida ta ’kidlab o ‘tilgan ishlab chiqarish jarayonlarida
m ehnat sharoitlarining buzilishi, atrof m uhitning ifloslanishi ham da tabiiy
ofat, avariya va halokatlam ing yuz berishi natijasida insonlam ing hayotiy
faoliyatlari xavf-xatarlar ostida ekanligini esdan chiqarm aslik kerak. Bu
degani inson hayotining har daqiqasi va har soniyasi xavf-xatar ta ’siri
ostida b o ia d i. Shu sababdan hozirgi kunda insonning hayot faoliyati
6
xavfsizligini ta ’minlash dolzarb m uam m olardan hisoblanadi. Aynan bu
m uam m oning yechimini «Hayot faoliyati xavfsizligi» fani o‘rganadi.
«Hayot faoliyati xavfsizligi» fanining asosiy m aqsadi insonlarning
xavfsiz hayot faoliyatini ta ’m inlashdan iborat. Buning uchun XFX o ‘zining
tekshirish obyektlari bo ‘yicha qabul qilingan qonunlar va hukum at
qarorlari asosida inson hayot faoliyati xavfsizligini ta ’m inlashning nazariy
bilimlarini, amaliy k o ‘nikmalarini ham da jarohatlanganlarga tez tibbiy
yordam ko ‘rsatish qoidalarini o ‘rgatadi.
U shbu o‘quv qo'llanm ada har bir m avzuning mazmunini t o i iq
yoritishda ham nazariy, ham amaliy m a’lumotlar, mavzularni o ‘zlashtirish
uchun tayanch so ‘z va iboralar, ulam ing m azmunini m ustahkam lash
uchun savollar keltirilgan. M avzulam ing k o ‘rgazmali vositalar yordam ida
bayon qilinishi, ulami tushuntirishda, yangi pedagogik texnologiyalarning
q oilan ilish i, o‘quv qoMlanrnaning qiziqarli va ahamiyatli b o ‘lishidan
tashqari, talabalam i mustaqil ta ’lim bo‘yicha m a’lum vazifalarni bajarishiga
ham yordam beradi. M azkur o ‘quv qo‘llanm a zamon talablariga javob
beradigan, yetarli m a’lumotlar keltirilgan holda yozilgan. 0 ‘quv q o ila n m a
barcha ta’lim y o ‘nalishidagi bakalavrlar uchun m o ija lla b yozilgan.
7
| 