3.1. Mehnat faoiíyatíga ob-havo muhitining ta’siri
Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish zonalari (texnosfera) havo
muhiti quyidagi ko'rsatkichlar orqali belgilanadi:
- havo harorati, “C;
- havoning nisbiy namligi, %;
- havo bosimi, mm. simob ust. yoki Pa;
- havo harorati yo'nalishi, m/c bilan aniqlanadi.
Bulardan tashqari metereologik sharoitga ta’sir etuvchi ishlab chiqarish
omillari ham mavjud b o iib , ulardan ishlab chiqarish korxonalaridagi
har xil qurilma-uskunalar va ishlov berilayotgan materiallar, moddalar
yuzasidan tarqaladigan issiqlik nurlari havo haroratining oshishiga olib
keladi. Aynan mana shu omillar ish joylaridagi mikroiqlimni tashkil etadi.
Mikroiqlim omillari insonning mehnat faoliyatiga, s o g iig ig a juda
katta ta’sir ko'rsatadi. Chunki, mikroiqlim omillarining bir vaqtda
hammasi deyarli ta’sir qiladi. Masalan, sovuq sharoitda isituvchi omillar
hamda shu bilan birga texnologik jarayonlardan ajralib chiqadigan bug'
va parlar hisobiga nisbiy namlik ortib ketganida, uni normallashtiruvchi
30
omil bo‘lishi mumkin. Ba’zi hollarda bu omillarning bir-biriga qo‘shilib
ketishi natijasida zararli ta’sirlar ortib ketishi mumkin. Masalan, nisbiy
namlik va haroratning ortib ketishi inson uchun og‘ir sharoitni vujudga
keltiradi. Bundan tashqari ish joylaridagi havo harakatining oshishi harorat
yuqori bo‘lgan vaqtda ijobiy natija beradi, harorat past bo'lgan vaqtda
esa salbiy natijaga olib keladi. Bundan ko‘rinadiki, ishlab chiqarishning
ob-havo omillari inson organizmi issiqlik boshqarilishining buzilishiga
sabab bo'ladi. Organizmning issiqlik boshqarilishi fiziologik va kimyoviy
jarayonlar asosida tana haroratining bir xil chegarada (36-37,6 “C) saqlab
turish demakdir. Tana haroratining ko‘rsatilgan darajadan ortib ketishini
«issiqlash», sovushini esa «sovish» deb ataladi. Issiqlash va sovush
mehanat faoliyatini buzuvchi halokatli holatni vujudga keltirishi mumkin.
Shu sababdan ham inson organizmining tashqi muhit bilan moslashuvi
(fiziologik mexanizmi) markaziy nerv sistemasining nazorati ostida
bo'ladi. Bunday fiziologik mexanizmning asosiy vazifasi organizmda
modda almashuvi natijasida issiqlikning ortiqchasini tashqariga chiqarib,
issiqlik balansini ushlab turadi. Tashqi muhitga moslashuv ikki xil; fizik
va kimyoviy boiadi. Kimyoviy tashqi muhitga moslashuv, organizmning
issiqlash davrida modda almashinuvini kamaytirishi va sovushida esa
modda almashuvini oshirishi mumkin. Organizmning tashqi muhitga
issiqlik chiqarishi uch yo‘l bilan o‘tishi mumkin:
- odam tanasining umumiy yuzasidan infraqizil nurlanish orqali
(radiatsiya) havo alraashinuvi;
- tanani o‘rab turgan havo muhitini isitish (konveksiya);
- terining terlab, bugianishi va nafas olish y o ilari orqali
suyuqliklarning bugianishi natijasida.
Normal sharoitda kuchsiz havo harorati b o ig an holda harakatsiz
odam organizmi infraqizil nurlanishi orqali organizm ishlab chiqargan
issiqlikning 45%, konveksiya orqali 30% va terlash orqali 25% ni
yo ‘qotishi mumkin. Infraqizil nurlanish va konveksiya orqali issiqlikni
yo‘qotish faqat tashqi muhit harorati tana haroratidan past b o ig an hollarda
b oiishi mumkin. Shuni qayd qilish kerakld tashqi muhit harorati qancha
kam b o isa , issiqlik yo‘qotish shuncha kuchli bo iadi. Agar tashqi muhit
harorati tana haroratidan yuqori yoki teng b o isa , u holda issiqlik ajralish
terlab bugianish hisobiga b oiadi. Masalan, 1 g. teming bugianishi
uchun 2,5 KJ (0,6 kkal) issiqlik yo ‘qotilishi mumkin. Organizmdan
chiqadigan teming miqdori tashqi muhit haroratiga va bajarilayotgan ish
31
turiga bogiiq. Jumladan: harakatsiz organizmda tashqi muhit harorati
15“C b o isa, terlash juda kam miqdorni (soatiga 30 ml) tashkil etadi,
harorat yuqori b o isa (30‘’C va undan yuqori), ayniqsa, o g ir mehnat
ishlami bajarganda organizmning terlashi juda ortib ketadi. Masalan, issiq
sexlarda, o g ir ishlar bajarilishi natijasida terlashning miqdori soatiga
1-1,5 / ga yetadi, terlashga sarflanadigan issiqlik miqdori esa 2500-
3800 kj (600-900 kkal) ni tashkil etadi. Terning bugianishi havoning
harakatiga va nisbiy namligiga, kiygan kiyimning materialiga bogiiq.
Agar issiqlik yo‘qotilishi faqat terlash orqali amalga oshirilayotgan
sharoitda havoning nisbiy namligi 75-80% dan ortiq bo isa, terning
bugianishi qiyinlashadi va organizmning tashqi muhitga moslashuvi
buzilib, organizmda issiqlik koiariladi. Kuchsiz issiqlik ko‘tarilishi tana
haroratining yengil koiarilishi, haddan tashqari ter chiqishi, sovuq qotish,
nafas olish va qon tomirlar urushining tezlashishi bilan xarakterlanadi.
Agar kuchli issiqlash yuz bersa, unda nafas olish qiyinlashadi, qattiq
bosh og‘r ig i kuzatiladi, bosh aylanadi, nutq qiyinlashadi. Inson tanasida
issiqlik koiarilishi uning terlashi orqali ko‘p miqdorda kerakli tuzlarning
kamayishiga olib keladi. Bu holatda teri hujayralaridagi tuz miqdorining
kamayishi, terining namlikni (suvini) ushlab turish xususiyatining
susayishiga olib keladi. Bunda inson organizmi tinmay ichilayotgan
suvni chiqarib yuborib, kuchli chanqoqlikni keltirib chiqaradi. Bu esa
organizmning suv bilan zaharlanishiga olib keladi. Bunday holatlarda
organizm paylarida qaltirashlar paydo boiishi, qonning quyuqlashishi va
kuchli terlash hamda tana haroratining 40-41°C ga koiarilishi kuzatiladi.
Qaltirash kasalligi va tana harorati koiarilishining oldi olinmasa, o iim
bilan yakunlanishi mumkin. Shuning uchun ishlab chiqarish korxonalarida
tashkil qilinayotgan gigiyenik shart-sharoitlar yuqoridagi qaltirash va
issiqlik urish kasalliklarining oldini oladi. Yuqori haroratli ishlab chiqarish
tarmoqlarida aynan organizm yo‘qotadigan tuzlami tiklash uchun maxsus
ichimliklami tayyorlash (fitobar) tashkil etilgan. Inson organizmiga past
haroratli ta’sirlar ham uning fiziologik jarayonlarining buzulishiga, ish
qobiliyatining susayishiga va organizmning kasallanishiga olib keladi.
Past harorat ta’sirida qon tomirlari torayadi, uzoq vaqt ta’sir qilishi
natijasida qon tomirlari faoliyati buzilib, organizmning sovuq qotishi
seziladi. Asab tizimlarining sovuq qotishi natijasida suyak, q o i, oyoq va
bei bo‘gim larida kuchli og‘riq, o‘pkaga suv yigilishi (plevrit), bronxit
va boshqa shomollash bilan bo'gliq kasalliklar yuzada keladi. Inson
32
organizmiga sovuqning ta’siri, ayniqsa, iiavo harakati kuchli boiib,
havoning nisbiy namligi yuqori b o ig an vaqtda kucMi b oiadi. Chunki,
sovuq haroratdagi nam havo issiqlikni yaxshi oikazadi va konveksiya
orqali issiqlik yo'qotilishini kuchaytiradi.
3.2. Ishlab chiqarish m ikroiqlim ining
gigiyenik m e’o yrlari
Ishlab
chiqarish
mikroiqlimi
m e’yoriari,
mehnat
xavfsizligi
standartlari tizimiga, «Ish zonasi mikroiqlimi»ga asosan belgilangan.
Sanoat korxonalarida xonalarning turi, yil fasllari va ish toifesiga qarab,
ulardagi havo harorati, nisbiy namligi va havo haroratining tezligi
ish joylari uchun ruxsat etilgan m e’yoriari belgilangan. Ish toifalari
quydagicha belgilanadi:
Yengil jisiuoniy ishlar (I toifa) - o iirib , tik turib yoki yurish bilan
b o g iiq holda bajariladigan, biroq muntazam jismoniy zo iiq ish yoki yuk
koiarishni talab qilmaydigan ishlar, energiya sarfi soatiga 150 kkal (172j)
ni tashkil etadi. Bularga tikuvchihk, asbobsozlik, soatsozlik va shu kabi
korxonalar kiradi.
0 ‘rtach a ogiriikdagi jismoniy ishlar (II toifa) - soatiga (150-250
kkal) yoki (172-293 j) energiya talab etiladigan faoliyat turlari kiradi.
Bunga doimiy yurish va o g ir boim agan (10 kg gacha) yuklarni tashish
bilan b o giiq b oigan ishlar kiradi. Jumladan, ip yigiruv, to‘qish ishlari,
mexanik o‘quv, payvandlash sexlardagi ishlar va boshqalar.
Og‘ir jismoniy ishlar (III toifa) - muntazam jismoniy zo‘riqish,
xususan, o g ir yuklarni (10 kg dan ortiq) muttasil bir joydan ikkinchi
joyga ko‘chirish va koiarish bilan b o g iiq ishlar kiradi. Bunda energiya
sarfi soatiga 250 kkal (293 j) dan yuqori boiadi. Bunday ishlarga
temirchilik va boshqa o g ir ishlar kiradi. Harorat, nisbiy namlik va havo
haroratining tezligi me’yordagi hamda y o i qo‘yilishi mumkin b o ig an
miqdorlar ko‘rinishida normallashtiriladi.
Me’yorlardagi miqdorlar deganda, odamga uzoq vaqt va doimiy
ta’sir qilgan tashqi muhitga moslashishni buzmasdan, organizmning
normal faoliyatini va issiqlik holatini (haroratini) saqlaydigan mikroiqlim
ko‘rsatkichlari yigindisi tushuniladi.
33
| 