265232
M.TOJIYEV, I.NIGMATOV
HAYOT
FAOLIYATI
XAVFSIZLIGI
>x
0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
M.X. TOJIYEV, I. NIGMATOV
HAYOT FAOLIYATI
XAVFSIZLIGI
Ouzbékistan Respublika Oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
tomonidan oliy talim muassasalari talabalari uchun o ‘quv
qoHlanma sifatila nashrga tavsiya etilgan
TOSHKENT - 2012
UDK: 61.4.8.084(075)
68.9
T60
Tojiyev M.X.
Hayot faoliyati xavfsizligi: o‘quv qo‘llanma / M. Tojiyev, 1. Nigmatov;
0 ‘zbekiston Respublika Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, -Toshkent:
«Tafakkur-Bo‘stoni», 2012 yil, 272 bet.
KBK 68.9
T a q r i z c h i l a r :
S. Sulaymonov -
Toshkent arxitektura-qurilish instituti
professori, texnika fanlari doktori,
A.X.Yuldashev -
0 ‘zbekiston milliy universiteti «Hayot
faoliyati xavfsizligi» bo‘limi boshlig‘i,
I. Abdulqosimov -
Toshkent moliya instituti
«Mintaqaviy iqtisodiyot» kafedrasi mudiri.
Mazkur o‘quv qo‘llanma insonlaming hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash
bilan bog'liq bo'lgan tadbirlarning huquqiy-me’yoriy hujjatlar doirasida tashkil
eta oladigan nazariy bilim va amaliy ko‘nikmaga ega b o ‘lgan insonni tayyorlashga
m o‘ljallangan mavzular, m a’lumotlar va tavsiyalar atroflicha muhokama etgan
holda yaratilgan.
0 ‘quv qo'llanmada inson hayotiy faoliyati xavfsizligiga taalluqli bo‘lgan:
mehnat faoliyatining fiziologik-gigiyenik asoslari, ish sharoitidagi mikroiqlim
muhiti, ulaming sanitar-gigiyenik m e’yorlari, mehnat muhofazasini boshqarish
tizimi va uni nazorat qilish tashkilotlari, mehnatni muhofaza qilishning huquqiy
asoslari, tabiiy, texnogen va ekologik favqulodda vaziyatlardan fuqai'olarni,
iqtisodiyot tarmoqlarini, moddiy boyliklarni, atrof muhitni himoya qilish, talafot
ro ‘y bergan hududlarda qutqaruv va tiklov ishlarini o ‘tkazish, jarohat oigan
insonlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish, yong‘in xavfsizligi masalalari va
boshqa dolzarb mavzular ilmiy jihatdan asoslab keltirilgan.
0 ‘quv qo‘llanma barcha oliy o‘quv yurtlarida ta ’lim olayotgan bakalavrlarga
m o‘ljallangan. Shuningdek, undan korxona va tashkilotlaming rahbarlari,
xodimlari hamda malaka oshirish va qayta tayyorlash ta ’lim tizimi tinglovchilari
foydalanishlari mumkin.
ISBN - 978-9943-362-69-7
©«Tafakkur-Bo‘stoni», 2012 yil
KIRISH
0 ‘zbekiston Oliy ta iim tizimida «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun
va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» mazmun-mohiyati asosida tub
isloliotlar amalga oshirilmoqda. Talabalarga tez o ‘zgamvchan axborotlar
nnunonidan ilm javohirlarini izlab topishda dasturulamal boiadigan,
ularda orttirilgan bilim, ko‘nikma va malaka asosida kasbiy mahoratni
shakllantiradigan o ‘quv adabiyotlaming yangi avlodini yaratish ushbu
islohotlaming bosh talablaridan biridir.
Sayyoramizda ro‘y berayotgan tabiiy, texnogen, ekologik xarakterdagi
xavf-xatarlarni bartaraf etish, talafotlar koiam ini toraytirish, insonlar
hayoti va ular tomonidan yaratilgan moddiy boyliklarga yetadigan
zararlaming oldini olish yoki ulami kamaytirishni ta’minlash o‘ta muhim
va dolzarb muammolar sirasiga kiradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki,
XXI asming boshlaridanoq xavfsiz hayotni ta’minlash masalalari eng
dolzarb muanunoga aylanib qoldi. Chunki ishlab chiqarish jarayonining
misli ko‘rilmagan yuksak taraqqiy etgan texnologiyalar bilan ta ’minlanishi,
tabiiy rivojlanishdag! ayrim noxush vaziyatlaming murakkablashuvi aholi
salomatligi, atrof muhit tozaligi va iqtisodning barqaror rivojlanishiga
tahdid solib turibdi. BMTning «Xalqaro fuqaro muhofazasi tashkiloti»
hujjatlarida: «dunyoda taraqqiyot shiddat bilan rivojlanib borishi bilan
yonma-yon xavf-xatar ham ortib boradi, shu bois barqaror rivojlanish
kafolati bu - fuqarolar muhofazasi»dir deb yozib qo‘yilgan. Shuning
uchun insonlami hayot faoliyati xavfsizligiga tayyorlashga alohida e’tibor
berish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunonchi, 0 ‘zbekiston davlatining
ijtimoiy-sotsial taraqqiyotining asosiy omilini fuqarolarning mehnat
qilishi va ulaming hayotiy faoliyatini muhofaza qilish tashkil etadi. Shu
sababdan ham ishlab chiqarish tarmoqlarining asosiy maqsadi, nafaqat
yuqori ko‘rsatkichda va sifatda mahsulot ishlab chiqarish, balki ishlab
chiqarish sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarishda ishlovchilaming
jarohatlanishiga va kasb kasalliklariga uchrashlariga olib keladigan
manbalarni yo‘qotishdan iborat.
Ishlab chiqarish tarmoqlarida ishlovchilar uchun qulay sanitariya-
gigiyena sharoitlarini yaratish, og‘ir jismoniy kuch sarflanadigan mehnat
lurlarini mexanizatsiyalashtirish, avtomatlashtirish, ish jarayonida yuzaga
keladigan salbiy xavf-xatarlami yo‘qotish chora-tadbirlarini amalga
oshirish, inson hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlashning bir qirrasini
tashkil etadi. Oxirgi yillarda ko‘pgina ishlab chiqarish tarmoqlarida ish
sharoitlari yaxshilangan boMsa-da, ayrim sohalarda bunday sharoitlar
talab darajasida emas. Bunga sabab ishlab chiqarish dastgohlaiining
eskirganligi, ishlab chiqarish muhiti talablarining buzilishi, xavfsizlik
vositalarining kamligi yoki yo‘qligidir. Shular oqibatida ishlovchilaming
jarohatlanishi, kasallanishi ro‘y berib, natijada melmat nogironiga aylanib
qolmoqda. Shuning uchun ishlab chiqarish tarmoqlarida xavfsiz sog‘lom
mehnat sharoitini yaratish, ish jarayonidagi kamchiliklami yo'qotish,
mehnatni ilmiy tarzda tashkil etish, xavfsiz mehnat uslublarini qoilash,
mehnat charchoqliklarini chiqarish tadbirlarini qoilashni talab etadi. Bu
vazifalar mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha qabul qilingan qonunlar,
hukumat qarorlari va kerakh standartlar asosida amalga oshiriladi. Hayot
faoliyati xavfsizligini ta’minlashning ikkinchi qirrasini atrof muhitni
muhofaza qilish tashlcil etadi. Hozirgi davrning eng dolzarb muammolari
qatoridan biri - ekologik xavfsizlikni ta’minlash hisoblanadi. Chunki
insoniyat o‘z taraqqiyotining turli davrlarida bu masalalarga to ‘qnash
kelgan, ammo hozirgi kecha-yukunduzda bu muammolaming yechimini
kechiktirmay hal qilish zarur hisoblanadi.
M a’lumld, atrof muhitni ifloslantiruvchi qator sanoat, qishloq xo'jaligiva
qurilish materiallari ishlab chiqarish tarmoqlarida ishlatiladigan, olinadigan,
tashiladigan, saqlanadigan zaharli va zararli moddalaming amosferaga,
atrof muhitga chiqib ketishi, to ‘kilishi, tarqalishi yer, suv va havoning
ifloslanishiga olib kelmoqda. Jumladan, issiqlik elektrstansiyalarida,
metallurgiya sanoatida, avtomobilsozlikda yoqilgilarni yoqish natijasida
hosil boiadigan zaharli gazlar atmosferani ifloslantirmoqda. Shulardan
avtomobil transporti - 40% ni, energetika sanoati - 20% ni, sanoat ishlab
chiqarish - 14% ni va maishiy-kommunal va qishloq xo‘jaligi - 26%
ni tashkil qiladi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti m a’lumotlariga ko‘ra
oxirgi 25 yil ichida 40-45 mlrd. tonna turH yoqilgilar yoqilgan, ulaming
yonishiga yihga 10-15 mlrd. tonna kislorod sarflangan. Shuningdek,
260 mln. dan ortiq avtomobil yiliga 80 mln. kishi yutadigan kislorodni
yoki 1000 km у urgan yengil avtomobil bir kishining bir yillik y utadigan
kislorod miqdorini sarflar ekan. Shunga o‘xshash ayanchli holatlar
kimyo, neftni qayta ishlash, rezina-texnika, sement ishlab chiqarish va
boshqa sanoat korxonalaridan millionlab tonna zaharli gazlarni, sanoat
changlarini atrof muhitga chiqarilib yuborilishi oqibatida ekologik xavf-
xatarlarni yuzaga keltirmoqda. Agrar sohada ham qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarining samaradorligini oshirish maqsadida, me’yoridan ortiq
miqdorda ishlatilayotgan ko‘plab zaharli kimyoviy vositalar nafaqat atrof
muhitga xavf soladi, balki olingan mahsulotlar tarkibidagi ortiqcha nitrit
birikmalari ham insoniar hayotiga xavf tug‘dirmoqda. Bunday dolzarb
muammolar xususida respublikamiz Prezidenti Islom Karimov tomonidan
ta’kidlanganidek «Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachonlar milliy va
mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga
aylangan»'.
Yuqoridagi muammolar tufayli inson manfaatlari muhofazasi, ayniqsa,
0 ‘zbekistonda davlat siyosatining birinchi darajasiga ko‘tarildi. Shu
munosabat bilan hozir 0 ‘zbekistonda ekologik harakatning tuzilishi
bugungi davming dolzarb talabi hisoblanadi. Yuqorida qayd etilgan
muammolami ha! qilishda 0 ‘zbekiston ekologik harakati tomonidan
«Sog‘lom muhit - inson salomatligi» g‘oyasining amaliy bajarilishini
ta’minlash maqsadida siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni amalga
oshirish jarayonida mavjud muammolarga yo‘naltirilgan yondashuv
nafaqat 0 ‘zbekistön, balki mintaqaning barqaror rivojlanishida eng
muhim omil bo‘lib, atrof muhit xavfsizligi va inson salomatligi haqidagi
g‘oyalami qo‘llab-quwatlash istagida bo‘lgan mamlakatimizning yetuk,
barkamol avlodlarini birlashtirishga yo‘naitirilgan global ahamiyatga ega
harakat ekanligi e’tiborga molik.
Ekoharakat - 0 ‘zbekiston fuqarolarining hozirgi va kelgusi avlodi
qulay atrof muhit sharoitida yashashi, aholi salomatligini yaxshilash,
barcha tabiiy resurslarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish
hamda ularga so‘zsiz rioya etilishini ta’minlashga qaratilgan yangilanish
jarayonlarini yanada chuqurlashtirishda jamiyatning bor kuch va
salohiyatini safarbar qilishiga shubha yo ‘q.
Inson hayot faoliyati xavfsizligiga katta xavf keltiradigan omillardan
yana biri - bu tabiiy ofatlar, avariyalar va halokatlar hisoblanadi. Tabiiy
ofatlaming turi xilma-xil bo‘lsa-da, ammo hududimizga xarakterii
bo‘lgan: yer silkinishi, tuproq, qor ko‘chishlari, suv toshqini, sel
liodisasi, qurg‘oqchilik ofatlari nafaqat insonlaming hayotiy faoliyatiga,
balki ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalariga ham katta xavf soladi.
Jumladan, bino, inshootlaming qulashiga, yashash, ishlash joylarining,
ekinzorlaming suv ostida qolishiga, butun boshli qishloq, aholi yashash
‘ I.A. Karimov, 0 ‘zbekiston XXÍ asr bo‘sag‘asida; xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari».— T.; « 0 ‘zbek;ston», 1997.
5
maskanlarining tuproq ostida qolishiga, Orol dengizidan ko‘tarilayotgan
zaharli chang, tuzlar ekin maydonlarining choilanishiga, sho‘rlanishiga
olib kelib, oqibatda insonlaming hayot faoliyati buzilishiga va o‘limiga
sabab boim oqda.
Misol tariqasida 1975, 1991, 1994-yillarda Toshkent viloyatining
Ohangaron tumanida ro‘y bergan yer surilishlari, 1999-yilda respub
likamizning «Qamchiq» dovonidagi qor ko‘chkisi, 1988, 2002-yillarda
Farg‘ona viloyatining Shohimardon hududidagi sel ofatlari, 1976,
1984-yillardagi Gazli, 1966-yildagi Toshkent zilzilalarini va boshqa tabiiy
ofatlami aytish o‘rinlidir. Har qaysi tabiiy ofat nafaqat iqtisodiy zarami,
balki hech narsa bilan oichab boim aydigan m a’naviy zararlami (insonlar
o iim i) keltirib chiqaradi.
Butun jahon «Qizilxoch» hamjamiyati tashkiloti m a’lumotlariga ko'ra
oxirgi 30 yil mobaynida butun dunyoda tabiiy ofatlardan qariyb 1 mlrd.
inson jabrlangan (yiliga 40 mln. kishi) va bulardan ko‘rilgan moddiy
zararlar miqdori yiliga qariyb 100 mlrd. dollarai tashkil etgan.
Avariya va halokatlar ham xavfli hodisalar b o iib , oqibatda
inshootlaming buzilishi, mashina, mexanizm, uskunalaming yaroqsiz
holga kelishi, y o n g in va portlashlar yuz berishi, zaharli va zararli
moddalaming atrof muhitga tarqalishi hamda boshqa salbiy zararlaming
kelib chiqishi inson faoliyatiga, hayotiga katta xavf soladi. Jumladan,
1986-yil 26-fevralda Chemobl (Ukraina) elektrstansiyasida ro‘y bergan
avariya natijasida 11 ta viloyat yerlari radioaktiv zarrachalar bilan
zararlangani, 60 mingdan ortiq odamlaming yuqori darajali nurlanishdan
o igani, 234 ming kishi turli darajadagi nurlanish kasalligiga uchragani,
130 ming aholi o‘z joylarini tashlab, evakuatsiya qilingani va bu
halokatdan ko'rilgan moddiy zarar miqdori o ‘sha vaqtdagi narxda 8
mlrd. mblni tashkil qilgan. Shunga o‘xshash holat 2009-yil 17-avgustda
Rossiyaning Sayan-Shushensk GESda yuz bergan avariyani, 2010-yiIda
Polsha Prezidenti va uning safdoshlari tushgan havo transporti halokatini
hamda boshqa falokat va halokatlami misol tariqasida keltirish o ‘rinlidir.
Demak, yuqorida ta’kidlab o iilg an ishlab chiqarish jarayonlarida
mehnat sharoitlarining buzilishi, atrof muhitning ifloslanishi hamda tabiiy
ofat, avariya va halokatlaming yuz berishi natijasida insonlaming hayotiy
faoliyatlari xavf-xatarlar ostida ekanligini esdan chiqarmaslik kerak. Bu
degani inson hayotining har daqiqasi va har soniyasi xavf-xatar ta’siri
ostida boiadi. Shu sababdan hozirgi kunda insonning hayot faoliyati
xavfsiziigini ta’minlash dolzarb muammolardan hisoblanadi. Aynan bu
muammoning yechimini «Hayot faoliyati xavfsizligi» fani o‘rganadi.
«Hayot faoliyati xavfsizligi» fanining asosiy maqsadi insonlaming
xavfsiz hayot faoliyatini ta’minlashdan iborat. Buning uchun XFX o‘zining
tekshirish obyektlari bo'yicha qabul qilingan qonunlar va hukumat
qarorlari asosida inson hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlashning nazariy
bilimlarini, amaliy ko‘nikmalarini hamda jarohatlanganlarga tez tibbiy
yordam ko‘rsatish qoidalarini o‘rgatadi.
Ushbu o‘quv qo‘llaimiada har bir mavzuning mazmunini to‘liq
yoritishda ham nazariy, ham amaliy m a’lumotlar, mavzularni o‘zlashtirish
uchun tayanch so‘z va iboralar, ulaming mazmunini mustahkamlash
uchun savollar keltirilgan. Mavzulaming ko‘rgazmali vositalar yordamida
bayon qilinishi, ulami tushuntirishda, yangi pedagogik texnologiyalarning
qoilanilishi, o‘quv qoilanm aning qiziqarli va ahamiyatli boiishidan
tashqari, talabalami mustaqil ta’lim bo'yicha ma’lum vazifalami bajarishiga
ham yordam beradi. Mazkur o‘quv qoilanm a zamon talablariga javob
beradigan, yetarli ma’lumotlar keltirilgan holda yozilgan. 0 ‘quv qoilanm a
barcha ta’lim yo‘nalishidagi bakalavrlar uchun m oijallab yozilgan.
| 