Xavflar taksonomiyasi - xavflarni tartib bo‘yicha joylashtirish degan
ma’noni anglatadi. Masalan, tabiiy ofat xavfining taksonomiyasini tuzish:
a) geologik o‘zgarishlar oqibatida yuzaga keladigan xavflar: yer
silkinishi, yer ko‘chkisi, vulqon otilishi, togiam ing yemirilishi va
boshqalar;
b) gidrometerologik o'zgarish oqibatida yuzaga keladigan xavflar:
shamollar, yogingarchiliklar, tabiiy y ongin, qurg'oqchilik, momaqaldiroq,
chaqmoq chaqishi, d o i y ogishi va hokazolar;
d) epidemiologik, epizootik va epifitotik xavflar; (insonlar kasallanishi,
zaharlanishi, ommaviy o iim , parranda, cho‘chqa gripplari, qutirish,
oqsil
kasalligi, chigirtkalarning yogilishi, fotosintez jarayonining buzilishi va
boshqalar);
Xavflar taksonomiyasini tuzish aynan inson faoliyati xavfsizligini
ta’minlashda muhim r o i o'ynaydi. Xavflaming taksomaniyasini tuzishni,
albatta, xavflaming tabiatini chuqur o‘rganish orqaligina amalga oshirish
mumkin.
Afsuski, hozirga qadar xavflaming yetarlicha to iiq taksanomiyasi
yaratilmagan. Bu esa har qanaqa xavfning oldini olishni ta’minlashni
chegaralab qo'yadi. Shuning uchun olimlar, soha mutaxassislari oldiga
xavflaming taksonomiyasini yaratish bo‘yicha ilmiy va metodologik
izlanishlar olib borish maqsad qilib qo‘yilgan.
Xavflaming nomenklaturasi.
Nomenklatura - muayyan belgi,
xususiyatiga ko‘ra sistemaga solingan nom va so‘zlar ro‘yxatidir. Masalan,
tibbiyotda qoilaniladigan dori-darmonlar nomenklaturasi
birmuncha aniq
tuzilgan. Jumladan, antibiotiklarga; tetratsiklin, ampitsilin, oksotsilin,
biotsilin, trimol, sefozolin, sefamizin va boshqalar kiradi.
Xavflar nomenklaturasini tuzishda ham aynan xavfning biror belgisi,
xususiyati, keltiradigan oqibati yoki boshqa ko‘rsatkichlariga ko‘ra
tuzilishi lozim. Hozirgi kunda xavflar nomenklaturasi umumiy holda alfavit
bo‘yicha tuzilgan. Masalan, ajal, alanga, alkagol, aziyat, vakuum, vulqon,
vahima, gaz, gerbitsid, dinamik zo‘riqish, yemirilish, yom gir, yongin,
zo‘riqish, zahar, zilzila, ifloslanish,
ichimlik, iztirob, kasallik, kuyish,
lat yeyish, loyqalanish, magnit maydoni, momaqaldiroq, meteoritlar,
mikroorganizmlar, radiatsiya, reanimatsiya, rezonans, tebranish, tok urish,
toyib ketish, uzilish, urmoq,
ultratovush, hujum, xatar, shamol, shovqin,
elektr toki, elektr maydoni, ekzema, yaxlash, yadro zaryadi, yashur
kasalligi va boshqalar.
14
Umuman, xavflaming nomenklaturasi har bir obyekt, ishlab chiqarish
jarayoni, sexiar, ish o‘rinlari, texnologik jarayonlar, kasblar va boshqa
faoliyat o‘riniari uchun tuzilsa maqsadga muvofiq boiardi.
X avflar kvantifikatsiyasi. Kvantifikatsiya - muralikab tushuncha,
(ofat, talafot, yongin, nurlanish, shamol va hokazo)laming sifatini,
oqibatini aniqlashda sonli tavsiflarning joriy qilinishidir.
Amalda
kvantifikatsiyaning sonli, balli, darajali, tezlanishli (m/s, m/
soat) va boshqa usullari qoilaniladi. Jumladan, yer silkinishining kvanti
fikatsiyasi - ballda yoki magnitudada, shamollar - m/s, yer ko‘chkilari -
m/soat yoki km/soatda, kuyish, nurlanish, buzilishlar - darajali usullari
qoilaniladi. Xavflami baholashda esa «tavakkal» qoilaniladi. Tavak-
kal - xavflarni son jihatidan baholashdir. Xavflami sonli baholashda u
yoki bu ko‘ngi1siz oqibaflar sonining m aiu m davr (chegara, vaqt, hudud)
da boiishi mumkin b o ig an songa nisbatidir.
Masalan, 1-misol; biror ishlab chiqarishda, agar har yili 15 ООО odam
o isa , o‘rtacha ishlaydiganlar soni 15 mln. b o isa ,
u holda inson o iim
tavakkali quyidagicha topiladi;
O iim tavakkali = í ü ¡ F i = i
’
2-misol; biror mamlakat aholisi 200 mln. bo isa, turli xavf-xatarlar
oqibatida 500 ming odam o isa , u holda mamlakatdagi aholining o iim
tavakkali quyidagicha boiadi.
O iim tavakkali =
b oiadi.
Xavflar identifikatsiyasi. Identifikatsiya - o‘rganish, isbotlash,
tasdiqlash m a’nolarini anglatadi. Masalan, dorishunoslikda birorta dori-
darmonni to iiq identifikatsiya qiknasdan turib, uni kasalga tavsiya etib
boim aydi. Jumladan, ampitsilin dorisi - uning tarkibi,
kimyoviy tuzilishi
va xususiyatlari isboflanishi kerak.
Xavflai- identfikatsiyasi biroz mushkulroq. Bunda har bir xavfning
kelib chiqish sabablari, xususiyatlari va oqibatlari o‘rganiladi. Chunki har
bir xavfning yuzaga kelishiga sabab boiuvchi omillar, salbiy oqibatiari,
xavflilik va zarar keltirish darajalari boiadi. Mana shu ko‘rsatkichlar
aniqlangandan keyingina xavfning nomini ayta olamiz. Masalan; termik
yoki radiatsiya xavflari, yoki oqsil va yashur kasalligi, yoki gerbitsid,
zahar xavflari va hokazolar.
15
Xavflami identifikatsiya qilishda, albatta,
xavflaming nomenklaturasi
aniq o‘rganilgan bo‘lishi lozim. Chunki xavfning aniq turini, nomini
bilmasdan turib, u keltiradigan talafotlarini, oqibatlarni o‘rganib
bo‘lmaydi. Demak, xavflarni o‘rganishdan xulosa qilsak, xavf-sabab-
oqibat tushunchalari bir-biri bilan uzviy bog‘liqlikda bo'ladi. Uchala
tushuncha ham ko‘ngilsiz hodisaning asosiy ko‘rsatkichlari hisoblanadi.
Ko'ngilsiz hodisaning oqibatilari turli ko‘rinishda bo‘lishi mumkin.
Masalan: havo transporti
- transport
-
yerga qulashi
(xavf)
elementining
(oqibat)
ishlamay qoUshi
(sabab)
Misolda oqibat - havo transportining
yaroqsiz holga kelishi,
odamlaming turli darajada jarohat ohshi, o‘lim bo'lishi, yong‘in chiqishi,
portlash yuz berishi, buzilishlar, atrof muhit zararlanishi va boshqa
holatlar kuzatilishi mumkin.
Zahar - ichib qo‘yish - zaharlanish;
(xavi)
(sabab)
(oqibat)
yoki elektr toki - simlaming qisqa tutashuvi - tok urishi, kuyish.
(xavf)
(sabab)
(oqibat)
