yog‘ishi natijasida yerga tushishi mumkin; 3 - ultramikroskopik changlar
(kattaligi 0,25 mkm dan kichik changlar, ular yerga qo‘nmaydi). Ishlab
chiqarish changlarining inson organizmiga ta’siri ko‘p omillarga bogiiq.
Ularga chang zarrachalarining kattaligi, shakli, uning havodagi miqdori,
ta’sir
etish muddati, ulaming fizik-kimyoviy xossalari, ish jarayonining
muhiti va boshqa ta’sirlar kiradi. Masalan, tashqi harorat koiarilganda
kishi jismoniy mehnat bilan shug‘ullanganda tez-tez nafas olishi natijasi
da organizmga chang kirish darajasi oshadi. Bir vaqtda chang tarkibida
radioaktiv aerozollaming b o iishi va havodagi boshqa gazlaming ta’siri
changning organizmga zararli ta’sirini kuchaytiradi. Chang zarrachalarin
ing gigiyenik ta’siridan tashqari yana boshqa salbiy ta’sirlari ham bor,
jumladan: a) changlar texnologik jihozlarning yemirilishini tezlashtiradi;
qimmatbaho materiallami yaroqsiz holatga keltirib, iqtisodiy zarar yetka-
zadi; b) texnosferada changlaming tarqalishi sanitariya holatini yomon-
lashtiradi, jumladan, deraza va yorituvchi jihozlaming ifloslanishi oqiba
tida
yoragiikni kamaytiradi; d) ko‘mir, yog‘och, solyar moyi changlari
y o n g in va portlashlaming yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. Changlarn-
ing kimyoviy tarkibi, emvchanligi, katta-kichikligi, shakli, ulaming tuzili
shi (kristall yoki amori), elektr oikazuvchanligi va boshqa xususiyatlari
ularning organizmga ta’sir qilishida muhim rol o ‘ynaydi. Changlaming
organizmga ko‘p tomonlama ta’siri ulaming kimyoviy tarkibiga b o g iiq
boiadi. Eng avvalo, changning salbiy ta’siri nafas olganda kuzatiladi.
Bunda chang havo bilan nafas olinganda nafas organlarini zararlaydi.
Bundan tashqari changlar
yuqori nafas yoilarining, ko‘z shilliq qava
tining, teri qoplamasining, o ‘pka yoilarining zararlanishiga olib keladi.
Changlar ichida kremniy va uning birikmalarining changi eng xavfli hi
soblanadi. Jumladan, kremniy oksidi (kvars), silikat changlari, ba’zi bir
metallar (aluminiy va boshqalar)ning changlari va ularning aralashmalari
erimaydigan hisoblanib, nafas olish tizimlarida tutilib qoladi va aluminoz
kasalligini yuzaga keltiradi.
Eriydigan changlar nafas y o ilarid a tutilib so‘riladi va qonga o ‘tadi,
ular kimyoviy tarkibiga qarab organizmda turli xilda ta’sir xususiyatla
rini namoyon etadi. Masalan, qand changi zararsiz, qo‘rg‘oshin, mis va
boshqa metallarning changi zahariovchi ta’sir ko‘rsatadi.
Changlaming katta-kichikligi ulaming havodagi turg‘unligi, nafas
yoilariga kirishi va qancha chuqurlikka kirib
borish imkoniyatini bel-
gilaydi. Masalan, 10-20 mkm kattalikdagi zarrachalar Nyuton qonuniga
39
bo‘ysungan holda yerga tortishish kuchi ta’sirida m a’lum tezlik bilan
yerga tushadi. Inson nafas olganda ular nafas yoilarining yuqori qatlara-
larida ushlanib qoladi.
M ikroskopik zarrachalar esa (0,25-10 mkm) havoda ancha turg‘un
b o iib , bir xil tezlikda yerga tushadi. Nafas olinganda asosan ularning
5 mkm gacha kattalikdagi zarrachalari nafas y o ila rig a kiradi. Ultrami-
kroskopik zarrachalar kattaligi 0,25-0,1 mkm va undan kichik b o ig a n
zarrachalar Broun harakatiga bo‘ysunganligidan havoda uzoq vaqt tu
radi. Ular o ‘zaro harakatlanganda bir-biri bilan to ‘qnashishilari nati
jasida yiriklashib, yerga tushadi. Bunday m uhitda nafas olingan havo-
dagi ultramikroskopik zarrachalarining 60-70% i o ‘pkada ushlanib
qoladi. Bu zarrachalam ing massasi katta
boim aganligidan changli
shikastlanishning rivojlanishi katta b o im ay d i. Chang zarrachalarining
shakli har xil b o iis h i mumkin: sferik, yassi, turli shaklli. Aerozollar
hosil b o iish id a chang zarralari miqdorining ko‘p qismi sferik shaklga
ega b o iad i.
Dezintegratsiya aerozollarida esa yassi shaklli va murakkab shakl
li zarrachalar boiad i. Mana shunday shaklli zarrachalardan shisha to-
lasi, sluda kabilarining changlari nafas y o ilariga kirganda yuqori nafas
y o ilari hujayralarini zararlaydi hamda ko‘zning shilliq qavatiga va teriga
ta’sir ko‘rsatadi.
Chang zarrachalarining elektr bilan zaryadlangan bo iish i aerozol-
laraing turg‘unligiga va ulaming biologik faolligiga ta’sir qiladi. Qattiq
materiallaming changishi vaqtida chang zarrachalarining 90-98% i mus-
bat yoki manfiy zaryadlanadi. Yirik zarrachalar esa quyi zaryadli boiadi.
Changning zararli ta’siri pnevmokoniozlar deb
ataluvchi asab kasalligiga
olib keladi. Ular silikoz, silikatoz va boshqa shakllarda bo iishi mumkin.
Silikoz - toza kremniy (II) oksidi changining ta’siridan pnevmokinioz-
ning ko‘p uchraydigan va xarakterli shakli.
Silikatoz - kremniy kislota tuzlarining changi nafas olish yoilariga
kirganda paydo boiadi.
