ishlab chiqarish havosi tarkibidagi changiar

yog‘ishi natijasida yerga tushishi mumkin; 3 - ultramikroskopik changlar 
(kattaligi 0,25 mkm dan kichik changlar, ular yerga qo‘nmaydi). Ishlab 
chiqarish changlarining inson organizmiga ta’siri ko‘p omillarga bogiiq. 
Ularga chang zarrachalarining kattaligi, shakli, uning havodagi miqdori, 
ta’sir etish muddati, ulaming fizik-kimyoviy xossalari, ish jarayonining 
muhiti va boshqa ta’sirlar kiradi. Masalan, tashqi harorat koiarilganda 
kishi jismoniy mehnat bilan shug‘ullanganda tez-tez nafas olishi natijasi­
da organizmga chang kirish darajasi oshadi. Bir vaqtda chang tarkibida 
radioaktiv aerozollaming b o iishi va havodagi boshqa gazlaming ta’siri 
changning organizmga zararli ta’sirini kuchaytiradi. Chang zarrachalarin­
ing gigiyenik ta’siridan tashqari yana boshqa salbiy ta’sirlari ham bor, 
jumladan: a) changlar texnologik jihozlarning yemirilishini tezlashtiradi; 
qimmatbaho materiallami yaroqsiz holatga keltirib, iqtisodiy zarar yetka- 
zadi; b) texnosferada changlaming tarqalishi sanitariya holatini yomon- 
lashtiradi, jumladan, deraza va yorituvchi jihozlaming ifloslanishi oqiba­
tida yoragiikni kamaytiradi; d) ko‘mir, yog‘och, solyar moyi changlari 
y o n g in va portlashlaming yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. Changlarn- 
ing kimyoviy tarkibi, emvchanligi, katta-kichikligi, shakli, ulaming tuzili­
shi (kristall yoki amori), elektr oikazuvchanligi va boshqa xususiyatlari 
ularning organizmga ta’sir qilishida muhim rol o ‘ynaydi. Changlaming 
organizmga ko‘p tomonlama ta’siri ulaming kimyoviy tarkibiga b o g iiq
boiadi. Eng avvalo, changning salbiy ta’siri nafas olganda kuzatiladi. 
Bunda chang havo bilan nafas olinganda nafas organlarini zararlaydi. 
Bundan tashqari changlar yuqori nafas yoilarining, ko‘z shilliq qava­
tining, teri qoplamasining, o ‘pka yoilarining zararlanishiga olib keladi. 
Changlar ichida kremniy va uning birikmalarining changi eng xavfli hi­
soblanadi. Jumladan, kremniy oksidi (kvars), silikat changlari, ba’zi bir 
metallar (aluminiy va boshqalar)ning changlari va ularning aralashmalari 
erimaydigan hisoblanib, nafas olish tizimlarida tutilib qoladi va aluminoz 
kasalligini yuzaga keltiradi.
Eriydigan changlar nafas y o ilarid a tutilib so‘riladi va qonga o ‘tadi, 
ular kimyoviy tarkibiga qarab organizmda turli xilda ta’sir xususiyatla­
rini namoyon etadi. Masalan, qand changi zararsiz, qo‘rg‘oshin, mis va 
boshqa metallarning changi zahariovchi ta’sir ko‘rsatadi.
Changlaming katta-kichikligi ulaming havodagi turg‘unligi, nafas 
yoilariga kirishi va qancha chuqurlikka kirib borish imkoniyatini bel- 
gilaydi. Masalan, 10-20 mkm kattalikdagi zarrachalar Nyuton qonuniga
39

bo‘ysungan holda yerga tortishish kuchi ta’sirida m a’lum tezlik bilan 
yerga tushadi. Inson nafas olganda ular nafas yoilarining yuqori qatlara- 
larida ushlanib qoladi.
M ikroskopik zarrachalar esa (0,25-10 mkm) havoda ancha turg‘un 
b o iib , bir xil tezlikda yerga tushadi. Nafas olinganda asosan ularning 
5 mkm gacha kattalikdagi zarrachalari nafas y o ila rig a kiradi. Ultrami- 
kroskopik zarrachalar kattaligi 0,25-0,1 mkm va undan kichik b o ig a n
zarrachalar Broun harakatiga bo‘ysunganligidan havoda uzoq vaqt tu­
radi. Ular o ‘zaro harakatlanganda bir-biri bilan to ‘qnashishilari nati­
jasida yiriklashib, yerga tushadi. Bunday m uhitda nafas olingan havo- 
dagi ultramikroskopik zarrachalarining 60-70% i o ‘pkada ushlanib 
qoladi. Bu zarrachalam ing massasi katta boim aganligidan changli 
shikastlanishning rivojlanishi katta b o im ay d i. Chang zarrachalarining 
shakli har xil b o iis h i mumkin: sferik, yassi, turli shaklli. Aerozollar 
hosil b o iish id a chang zarralari miqdorining ko‘p qismi sferik shaklga 
ega b o iad i.
Dezintegratsiya aerozollarida esa yassi shaklli va murakkab shakl­
li zarrachalar boiad i. Mana shunday shaklli zarrachalardan shisha to- 
lasi, sluda kabilarining changlari nafas y o ilariga kirganda yuqori nafas 
y o ilari hujayralarini zararlaydi hamda ko‘zning shilliq qavatiga va teriga 
ta’sir ko‘rsatadi.
Chang zarrachalarining elektr bilan zaryadlangan bo iish i aerozol- 
laraing turg‘unligiga va ulaming biologik faolligiga ta’sir qiladi. Qattiq 
materiallaming changishi vaqtida chang zarrachalarining 90-98% i mus- 
bat yoki manfiy zaryadlanadi. Yirik zarrachalar esa quyi zaryadli boiadi. 
Changning zararli ta’siri pnevmokoniozlar deb ataluvchi asab kasalligiga 
olib keladi. Ular silikoz, silikatoz va boshqa shakllarda bo iishi mumkin. 
Silikoz - toza kremniy (II) oksidi changining ta’siridan pnevmokinioz- 
ning ko‘p uchraydigan va xarakterli shakli.
Silikatoz - kremniy kislota tuzlarining changi nafas olish yoilariga 
kirganda paydo boiadi.

Download 9,03 Mb.