3.6. Ishlab chiqarishdagi zaharli moddalarning inson
organizmiga ta’siri va uiarga qarshi chora-tadbiriar
Maiumotlarga qaraganda hozirgi kunda dunyoda 5 mln. dan ortiq
kimyoviy moddalar m aium boiib, shulardan 600 mingga yaqini ishlab
chiqarishlarda qoilaniladi. Bu mahsulotlar bir qator korxonalarda xomashyo
sifatida foydalanilsa, boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida yarim mahsulot,
tayyor mahsulot, chiqindi aralash mahsulotlar va boshqa ko‘rinishda
qoilaniladi. Lekin hamma kimyoviy moddalar zaharli xususiyatga
ega boiib, ular inson organizmiga oz miqdorda tushsa ham kimyoviy
zaharlanishga, sogiiqning buzilishiga olib keladi. Bu moddalar qattiq, suyuq,
gaz yoki bug‘ holatlarda boiishi mumkin. Zaharli moddalar organizmga
umumiy yoki mahalliy ta’sir qilishi mumkin. Umumiy zaharlanishda
zaharli moddalar qonga so‘riIib ayrim organlar - asab, nafas olish, yurak-
qon tizimlarini ishdan chiqaradi. Mahalliy zaharlanishda ayrim to'qimalar
- terining yalligianishi, kuyishi va boshqa salbiy oqibatlar yuz beradi.
Zaharlanishning ikki shakli mavjud: a) o‘tkir zaharlanish; b) surunkali
zaharlanish. 0 ‘tkir zaharlanish qisqa muddatda yuz berib, katta hajmdagi
talafotni yuzaga keltiradi. Surankali zaharlaninsh organizmga oz miqdorda
tushadigan zaharli moddalaming uzoq ta’siri natijasida ro‘y beradi. Zaharli
moddalar quyidagi salbiy oqibatlarga sabab boiadi:
- yuqori nafas yoilarining izdan chiqishi;
- sil, buyrak yetishmovchiligi, yurak-qon tomirlar tizimi kasalliklari-
ning avj olishi;
- allergik (astraa, ekzema) kasalliklaming yuzaga keltiriáhi;
- mayib-majruhlikka olib kelishi;
- o'sm a kasalligining rivojlanishi va boshqalar.
Zaharli moddalaming organizmga tushishi, nafas y o ii, teri qoplamasi
va oshqozon-ichak y o ii orqali boiishi mumkin. Kimyoviy moddalarning
zaharli ta’siri bir qator ko‘rsatkichlarga bogiiq, jumladan: organizmning
ta’sirchanligi, organizm turi, jinsi, yoshi, zaharli moddaning kimyoviy
44
tuzilishi, kimyoviy xususiyatlari, miqdori, ta’sir harorati, bosimi va
boshqalar. Zaharli moddalaming organizmga ta’sir ko‘rsatish darajasiga
qarab 4 sinfga bo‘linadi: o‘ta xavfli, yuqori xavfli, o‘rtacha xavfli va kam
xavfli moddalar (GOST 12.01.2007-76 ga asosan). Zaharli moddalaming
ish zonasidagi miqdori quyidagi usullar yordamida aniqlanadi:
- laboratoriya usulida;
- ekspres-tahlil uslubi;
- avtomatik gaz tahlil qilish uslubi.
Laboratoriya uslubi bilan zaharli moddalaming miqdori miqdoriy
tahlil uslublari yordamida aniqlanadi. Ekspres-tahlil uslubida havodagi
zaharli moddalar kimyoviy razvedka qo‘shin asbobi VPXR orqali Q
metodlari asosida indikatorli trubkalarning bo‘yalishi yordamida aniqla
nadi. Avtomatik tahlil uslubida zaharlangan havo gazanalizatorlar yor
damida topiladi.
Ish zonasidagi zaharli moddalarga qarshi quyidagi tadbirlar
qo‘llaniladi:
zaharli moddalami texnologik jarayonlardan bartaraf etish;
ishlab chiqarish texnologiyasida qo‘llaniladigan asbob-uskunalarni
takomillashtirish;
sanitar-gigiyenik tadbirlami o‘tkazish.
Bunga xomashyoni gigiyenik standartlash, ish zonasidagi havoni
nazorat qilish, havo tarkibidagi zaharli modda miqdori oshganda gigiyenik
talablami amalga oshirish, shaxsiy himoya vositalarini qo‘llash, samarali
shamollatish tizimlarini o‘matish, ishchilarga sanitariya yo‘riqnomalarini
berish va boshqa omillar kiradi.
Sanitariya va davolash-profilaktika tadbirlari. Bu tadbirda zaharli
moddalar bilan ishlaydigan shaxslarga mehnat qilish qonuniyatida; ish
kunini chegaralash, mehnat ta’tilini ko‘paytirish, nafaqaga birmuncha
erta muddatlarda chiqarish ko‘zda tutiladi. Zaharli moddalar ta’siri yuqori
b oigan koi"xona, zavodlarda ayollai- va o‘smirlarning ishlashiga ruxsat
etilmaydi. Zaharli moddalaming ish zonasi havosida yo‘1 qo‘yiladigan oxirgi
darajasi (YQOD) GOST 12. 1005 -76 ning «Ish zonasi havosi » boiim ida
ko‘rsatib oiilgan. Bu m e’yoriy hujjatda ishchining zaharli moddalaming
kunlik 8 soat ish davomidagi yoki haftasiga 41 soatdan oshmagan mehnat
faoliyati davrida so g iig ig a yoki kasallanishiga yetarli ta’sir qilmaydigan
miqdori tushiniladi. Ba’zi bir zaharli moddalaming ish zonasida y o i qo‘ysa
boiadigan oxirgi darajalari (YQOD) 5-jadvalda berilgan.
45
Ishlab chiqarish binolarini normadagi ob-havo va sanitariya-gigiyena
sharoitlari bilan ta’minlashda, ish jarayonida zararli va zaharli moddalar
miqdorining chegaralangan darajada bo‘lishida, mehnat unumdorligi va
mehnat xavfsizligini oshirishda shamollatish muhim ahamiyatga ega.
Shamollatish natijasida ishlab chiqarish binolaridagi ifloslangan o ‘ta
qizigan, yoki sovigan havo toza, sovutilgan yoki qizdirilgan havo oqimi
bilan to‘xtovsiz almashtiriladi. Ishlab chiqarish binolarida havo toza
|
