Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
253
jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo‘la olish ko‘nikma va malakalarini
rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga komil inson tarbiyasi ham ta’lim
jarayoni bilan teng olib boriladigan vazifadir. Ona tili ta’limi jarayonida o‘quvchilar
Vatanni sevish, ota-onani hurmat qilish, kattalarni izzat qilish,
mehnatsevarlik,
kamtarlik, inoqlik, halollik, rostgo‘ylik hislarini tarbiyalashda yetakchidir.
Ta’lim va tarbiyaviy masalalar faqatgina dars jarayonida hal etilib qolmasdan,
sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda ham davom ettiriladi va takomillashtiriladi.
O‘qituvchi sinfdan tashqari ishlarni to‘g‘ri tashkil etgandagina ko‘zlangan
maqsadni har tomonlama amalga oshirish imkoniga ega bo‘ladi.
Boshlangich sinfda ona tili bo‘yicha sinfdan tashqari quyidagi ishlarni bajarish
mumkin: ona tili to‘garagi, yozuv musobaqasi, grammatik ertaliklar va kechalar,
munozaralar.
Boshlang‘ich
sinfda
o‘quvchilarning bilimini mustahkamlash va
kengaytirishga qaratilgan ona tili to‘garaklari “Savodxon”, “Ona tili to‘garagi”, “O‘z
tilingni sev va o‘rgan” deb nomlanishi mumkin. Ona tili to‘garagining rejasi uning
maqsadga muvofiq to‘garak rahbari tomonidan tuziladi. Sinfda va to‘garak
mashg‘ulotlarida o‘rganilgan mavzular
asosida vaqti -vaqti bilan “Ona tili kechasi”,
“Savodxonlar ko‘rigi”, sinflararo grammatik kompozitsiyalarni uyushtirish ham
mumkin.
Adabiy kechalar odatda barcha to‘garaklar ko‘rki hisoblanadi, ularda
to‘garakning kuchi, salohiyati ma’lum bo‘ladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari sinfdan tashqari ish
sifatida badiiy asarlarni
sahnalashtirishlari ham mumkin.
Badiiy asarlarni sahnalashtirish drama to‘garagi tashkil qilishdan boshlanadi.
Drama to‘garagi – o‘quvchilarning adabiyotga, ayniqsa, dramatik asarlarga bo‘lgan
qiziqishlarini tarbiyalash vositasidir. Bu to‘garakni 4-sinfda tashkil qilish maqsadga
muvofiqdir va, albatta, qiziqqan bolalar a’zo bo‘ladilar. Dastlabki mashg‘ulotda
tashkiliy ishlardan so‘ng a’zolarga dramatik tur haqida sodda ma’lumotlar beriladi.
Keyingi mashg‘ulotdan boshlab kishi (obraz)larning qiyofasi, kayfiyati (xursandlik,
xafalik, jiddiylik, kulish, yig‘lash), maxsus harakatlarini yaratish bo‘yicha mashq
qilinadi. Har bir ko‘rinishni to‘garak a’zolari birin-ketin chiqib nomoyish etadi.
Ulardagi yutuq va kamchiliklar muhokama qilinadi. Asta-sekin kichik hikoyalarni,
ertaklarni sahnalashtirib boriladi. To‘garakning eng muhim bosqichlaridan biri
asarni sahnaga qo‘yishga tayyorgarlik davridir. Bu davrda o‘quvchilar
asarning
maqsadi, badiiy xususiyati va uni o‘qish mahorati bilan tanishadi. Asar to‘garak
a’zolari bilan birgalikda o‘qib chiqiladi va tahlil qilinadi. Tahlil davomida ularni asar
ruhiga olib kirish, uning olami bilan yashashiga erishish lozim. Har qanday sahna
asarlarini emas, balki tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan, o‘quvchilarda mehr
-
shavqat, insonparvarlik, vatanparvarlik ruhini tarbiyalaydigan, ularning hayotlariga
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
254
yaqin turgan asarlarni, o‘quvchilarga tanish bo‘lgan
yozuvchilarning asarlarini
sahnalashtirilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Drama to‘garagi tashkil qilishdan yana bir maqsad –o‘zlashtirishda
qiynalayotgan o‘quvchilarni ham jalb etish. Bunday o‘quvchilarni shu yo‘l bilan
o‘qishga havasini, rag‘batini uyg‘otish mumkin. Ularga iloji boricha, bosh
qahramonlar timsolini yaratish topshirilsa, yanada yaxshi natijalarni beradi.
Sahnalashtirilgan tomoshalar bolalar uchun katta tarbiyaviy ahamiyatga ega
bo‘lib, bolalarning estetik tasavvurini boyitadi. Sevimli qahramonlari bilan qanday
voqealar sodir bo‘lishi haqida qayg‘uradilar. Qahramon og‘ir
ahvolga tushib
qolganda yordam berishga harakat qiladilar. Ko‘rgan sahna asarlarini bir-birlariga
gapirib beradilar, buning natijasida ularning nutqi rivojlanib boradi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, boshlang‘ich sinflarda ko‘proq ertaklarni
sahnalashtirish mumkin. Masalan, o‘zbek xalq ertaklaridan „Rostgo‘y bola“, “She’r
va sichqon”, “Ochko‘z sichqon”, “Aqlli bog‘bon”, “Minora va laylak”, “Kenja
o‘g‘il, ” “O‘tinchi yigit bilan sher”, “Botir mergan va chaqimchi”, “Ahillik- ulug‘
baxt”, “Halollik”, “Donishmand yigit”, “Ochko‘z boy”, “Ilm afzal”, “Hiylagarning
jazosi” boshqalar.
Bolalar sahnalashtirilgan ertaklarni tomosha qilish jarayonida rostgo‘ylik,
halollik, mehnatsevarlik, do‘stga sadoqat, ilmli bo‘lish eng yaxshi odat ekanligini
anglab yetadilar.
Ertaklarni soya (ko‘lanka) teatri orqali ham namoyish qilish mumkin. Bu usul
bolalarga yanada qiziqarliroq bo‘ladi. Soya teatrini
namoyish etish ertak yoki
hikoya, masalni o‘qish bilan bir vaqada tashkil etiladi. Soya teatri o‘zining bir
qancha xususiyatlariga ega. Soya teatri o‘quvchilarning monologik nutqini
rivojlantirishga ham yordam beradi. Ma’lumki, nutqni eshitish va undan o‘z
tajribasida foydalanish natijasida bolalarda ongli ravishda “tilni sezish” shakllanadi
1
.
Yuqoridagilarning barchasi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijodiy
qobiliyatlarini o‘stirishda muhim o‘rin tutadi.
