Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
77
lingvistik geografiyaning bir tarmog‘i sifatida qaraladi: Fransiyada tilshunoslikning
bu sohalari ayniqsa samarali rivojlangan.
Fransuzzabon etnolingvistikada sotsiolingvistik, folklor va kognitiv
yo‘nalishlardan tashqari, ham rivojlangan, ammo kommunikativ yo‘nalish eng keng
tarqalgan edi. Kommunikativ yo‘naltirilgan etnolingvistikadagi eng muhim natijalar
"nutq etnografiyasi" yoki
"muloqot etnografiyasi" deb nomlangan yo‘nalish bilan va
birinchi navbatda amerikalik tadqiqotchilar D. Xaimz (1927-2009) va J. Gamperts
(1922-2013) nomlari bilan bog‘liq. (qarang. 2. 2 bo‘lim). Fransiyada muloqot
etnografiyasi doirasidagi klassik asar bu -
"Etnologiya va nutq. Dogonning so‘zi" J.
Calam-Griol.
1
. Hozirgi vaqtda bunday turdagi tadqiqotlar fransuzzabon
etnolingvistikasida eng ko‘p uchraydi.
Etnografizmlar — milliy ekzotikaning yorqin namunasi.
Ularni ekzotik
leksika ham deyish mumkin. O‘zbek tili etnografizmlarga boy. Bu ularning turli
hududda yashashlari, turli xalqlar bilan madaniy aloqalarga egaligi bilan bog‘liq.
Tilshunoslikda etnografik tahlil uchun aksar hollarda xalq urf-odatlari,
an’analariga tegishli tushuncha nomlari obyekt sifatida olinadi. O‘zbek
tilshunosligida etnografizmlar tadqiqiga, asosan, XX asrning 70–80-yillarida
kirishildi. Sobiq Ittifoq davrida xalq urf-odatlariga yetarli darajada e'tibor
berilmasdan, ularning eskilik sarqiti deya baholanishi
bu muammoga doir ilmiy
tadqiqotlar doirasini ham cheklab qo‘ygan. Bu boradagi ilk tadqiqot ishlarini A.
Jo‘raboyev
2
va Z. Husainova
3
lar amalga oshirdilar. A. Jo‘raboyev tadqiqotda
xalqimizning xilma-xil ko‘rinishga ega urf-odati mavjudligi va ularning tilimizdagi
nomlari hamda ularni o‘rganishning nazariy amaliy ahamiyatini ko‘rsatib o‘tgan.
Bundan tashqari, urf -odat, an’ana ifodalari bo‘lgan etnografizmlar Sh. Nurullayeva,
Y. Bobojonov
4
kabi tadqiqotchilarning ishlarida formal tadqiq usullarida keng
o‘rganilgan.
M. Qahhorova esa etnografizmlarni lison nutq musanniyati asosida sistemaviy
tadqiq qilgan
5
. Ta’kidlash o‘rinliki, etnografik leksika mavzu va hajm jihatidan juda
keng. To‘y marosimlariga oid etnografizmlar alohida o‘rganishni taqozo etadi.
Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, har bir millat o‘z tili, dini, urf-odatiga ega.
Millatlar orasidagi bog‘liqlik, tillar takomillashuvi jarayonlarini o‘rganishda esa
etnolingvistika sohasining o‘rni katta. Bu soha tarix uchun uzoq o‘tmishga ega
bo‘lmasada, ko‘pgina linvistik olimlarning e’tibor markazida.
Vaysgerber har bir
tilning o‘ziga xosligi va dunyoning o‘ziga xos tasviri - madaniy o‘ziga xos model,
1
Calame-Griaule G. Ethnologie et sciences du langage // Les sciences du langage en France au XX-ieme siècle, 1992.
2
Джурабаев И. Названия свадебных церемоний в узбекском языке: Дисс… канд. филол. наук. -Ташкент, 1971.
Juraboev I. O‘zbek tilida to‘y-marosim nomlari.-Toshkent: Fan, 1971.
3
Хусаинова З. Ономосиологическое исследование свадебных обрядов узбекского языка: Дисс….канд.
филол.наук. -Ташкент, 1983.
4
Nurullaeva Sh. Turkiston qarluq tip shevalarida to‘y marosim nomlari: Filol.fanlari nomzodi…diss.-Toshkent,2001.
5
Qahhorova M. O‘zbek tili etnografizmlarining system tadqiqi: Filol.fanlari nomzodi…diss. -Toshkent,2009.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
78
til esa ob’ektiv voqelik va ong o‘rtasidagi o‘ziga xos
"oraliq dunyo" ekanligiga
ishongan. Demak, xalqning tafakkur tarzini til belgilaydi, deyishimiz mumkin.
