Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
76
Nemis neogumbol’dtizmining asosiy namoyandasi L. Vaysberger Germaniya
va Fransiya chegarasida joylashgan Lotaringiyada tug‘ilgan va shuning uchun ikki
tilli, ya’ni ikki tilni – nemis va fransuz tillarini birdek yaxshi bilgan. Umuman
olganda, ekzotik tillarni o‘rganish yoki bir nechta tillarni o‘zlashtirish haqidagi
ma’lumotlar olimning til va tafakkur o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida nima uchun va
qanday fikrda ekanligini tushunish uchun juda muhimdir va bu bog‘liqlik dalillarini
izlay boshlaydi. Vaysgerber har bir tilning o‘ziga xosligi va dunyoning o‘ziga xos
tasviri - madaniy o‘ziga xos model, til esa ob’ektiv voqelik va ong o‘rtasidagi o‘ziga
xos "oraliq dunyo" ekanligiga ishongan. Demak, xalqning tafakkur tarzini til
belgilaydi, deyishimiz mumkin. Aynan Veysgerber zamonaviy tilshunoslikda
mashhur bo‘lgan dunyoning lingvistik rasmi tushunchasini kiritgan.
1
.
Aynan Germaniyada E. Trir, L. Vaysberger, G. Ipsen va boshqalarning
asarlarida lug‘atni tizimli o‘rganishni xalq tarixi va “milliy maʼnaviyat” bilan
bog‘lovchi lingvistik va konseptual sohalar nazariyalari paydo bo‘ladi. Shunday
qilib, dastlab til va madaniyat o‘rtasidagi munosabatlar g‘oyasi milliy davlatlarning
shakllanishi sharoitida paydo bo‘lgan va kelajakda ko‘pincha milliy g‘oya bilan
bog‘langan.
Roman mamlakatlarda etnolingvistika-Roman mamlakatlarida, birinchi
navbatda, etnolingvistikaning sotsiolingvistik yo‘nalishi ifodalanadi. Yevropa
etnolingvistikasida bu yo‘nalishning vazifalarini tushunish uchun G. Shuhardtning
(1842-1927) “So‘zlar va narsalar” (нем. «Worter und Sachen») nomi bilan atalgan
nazariyasi juda muhim bo‘lib, va unda so‘z tarixini voqelik tarixi bilan chambarchas
bog‘lab o‘rganishga e’tibor qaratgan. Bu yerda italyan neolingvistlari J. Bonfante
(1904-2005), V. Pizani (1899-1990) va boshqalarning asarlari ham yonma-yon
joylashgan. Italiya neolingvistlari nuqtai nazaricha, til o‘zgarishlarining aksariyati
etnik chalkashliklardir. Aralash va kesishish izlarini har bir tilda topish mumkin.
Tillar o‘rtasida aniq chegaralar yo‘q, bir til boshqasiga silliq (muammosiz) o‘tadi.
Italiya neolingvistlari substrat roliga katta e’tibor berishdi.
2
.
Roman tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarda dastlab etnolingvistikaning
sotsiolingvistik tarmog‘i eng faol rivojlanganligi tilshunoslik va antropologiya
rivojlanishining umumiy yo‘nalishi bilan bog‘liq. Fransiyada “etnolingvistika”
atamasi XX asrning 50-60 yillarida paydo bo‘lgan. Fransuzzabon antropologiyada
K. Levi-Strossning nomi (shuningdek, amerikalik antropologlar), tilshunoslikda esa
- Ferdinand de Sossyur (1857-1913) nomlari mashhur edi. Shu sababli,
etnolingvistika ko‘pincha "ibtidoiy" deb ataladigan jamiyatlarni tahlil qilishga
ixtisoslashgan sotsiolingvistikaning bir tarmog‘i sifatida yoki dialektologiya va
1
Бурас М., Кронгауз М. Жизнь и судьба гипотизы лингвистической относительности [Электронный ресурс]//
Наукв и жизнь. 2011.
2
Герд А. С. Введение в этнолингвистику.СПб,1984. -С.4.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
77
lingvistik geografiyaning bir tarmog‘i sifatida qaraladi: Fransiyada tilshunoslikning
bu sohalari ayniqsa samarali rivojlangan.
Fransuzzabon etnolingvistikada sotsiolingvistik, folklor va kognitiv
yo‘nalishlardan tashqari, ham rivojlangan, ammo kommunikativ yo‘nalish eng keng
tarqalgan edi. Kommunikativ yo‘naltirilgan etnolingvistikadagi eng muhim natijalar
"nutq etnografiyasi" yoki "muloqot etnografiyasi" deb nomlangan yo‘nalish bilan va
birinchi navbatda amerikalik tadqiqotchilar D. Xaimz (1927-2009) va J. Gamperts
(1922-2013) nomlari bilan bog‘liq. (qarang. 2. 2 bo‘lim). Fransiyada muloqot
etnografiyasi doirasidagi klassik asar bu - "Etnologiya va nutq. Dogonning so‘zi" J.
Calam-Griol.
1
. Hozirgi vaqtda bunday turdagi tadqiqotlar fransuzzabon
etnolingvistikasida eng ko‘p uchraydi.
Etnografizmlar — milliy ekzotikaning yorqin namunasi. Ularni ekzotik
leksika ham deyish mumkin. O‘zbek tili etnografizmlarga boy. Bu ularning turli
hududda yashashlari, turli xalqlar bilan madaniy aloqalarga egaligi bilan bog‘liq.
Tilshunoslikda etnografik tahlil uchun aksar hollarda xalq urf-odatlari,
an’analariga tegishli tushuncha nomlari obyekt sifatida olinadi. O‘zbek
tilshunosligida etnografizmlar tadqiqiga, asosan, XX asrning 70–80-yillarida
kirishildi. Sobiq Ittifoq davrida xalq urf-odatlariga yetarli darajada e'tibor
berilmasdan, ularning eskilik sarqiti deya baholanishi bu muammoga doir ilmiy
tadqiqotlar doirasini ham cheklab qo‘ygan. Bu boradagi ilk tadqiqot ishlarini A.
Jo‘raboyev
2
va Z. Husainova
3
lar amalga oshirdilar. A. Jo‘raboyev tadqiqotda
xalqimizning xilma-xil ko‘rinishga ega urf-odati mavjudligi va ularning tilimizdagi
nomlari hamda ularni o‘rganishning nazariy amaliy ahamiyatini ko‘rsatib o‘tgan.
Bundan tashqari, urf -odat, an’ana ifodalari bo‘lgan etnografizmlar Sh. Nurullayeva,
Y. Bobojonov
4
kabi tadqiqotchilarning ishlarida formal tadqiq usullarida keng
o‘rganilgan.
M. Qahhorova esa etnografizmlarni lison nutq musanniyati asosida sistemaviy
tadqiq qilgan
5
. Ta’kidlash o‘rinliki, etnografik leksika mavzu va hajm jihatidan juda
keng. To‘y marosimlariga oid etnografizmlar alohida o‘rganishni taqozo etadi.
Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, har bir millat o‘z tili, dini, urf-odatiga ega.
Millatlar orasidagi bog‘liqlik, tillar takomillashuvi jarayonlarini o‘rganishda esa
etnolingvistika sohasining o‘rni katta. Bu soha tarix uchun uzoq o‘tmishga ega
bo‘lmasada, ko‘pgina linvistik olimlarning e’tibor markazida. Vaysgerber har bir
tilning o‘ziga xosligi va dunyoning o‘ziga xos tasviri - madaniy o‘ziga xos model,
1
Calame-Griaule G. Ethnologie et sciences du langage // Les sciences du langage en France au XX-ieme siècle, 1992.
2
Джурабаев И. Названия свадебных церемоний в узбекском языке: Дисс… канд. филол. наук. -Ташкент, 1971.
Juraboev I. O‘zbek tilida to‘y-marosim nomlari.-Toshkent: Fan, 1971.
3
Хусаинова З. Ономосиологическое исследование свадебных обрядов узбекского языка: Дисс….канд.
филол.наук. -Ташкент, 1983.
4
Nurullaeva Sh. Turkiston qarluq tip shevalarida to‘y marosim nomlari: Filol.fanlari nomzodi…diss.-Toshkent,2001.
5
Qahhorova M. O‘zbek tili etnografizmlarining system tadqiqi: Filol.fanlari nomzodi…diss. -Toshkent,2009.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
78
til esa ob’ektiv voqelik va ong o‘rtasidagi o‘ziga xos "oraliq dunyo" ekanligiga
ishongan. Demak, xalqning tafakkur tarzini til belgilaydi, deyishimiz mumkin.
|
