Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
75
sifatida tanilgan. Etnolingvistika – ham Amerika, ham Yevropa (neogumboldtchilik)
ham V. fon Gumbol’dt til tizimiga borib taqaladi.
V. fon Gumbol’dtning til falsafasi tilning xalqning ma’naviy rivojiga hal
qiluvchi ta’siriga bo‘lgan ishonchga asoslangan edi. Olim til va tafakkur o‘rtasidagi
munosabatni shu qadar chuqur va organik deb hisoblaganki, u bu ikki tushunchani
amalda aniqlab bergan: “Agar biz intellektual faoliyat va tilni ajratsak, aslida bunday
bo‘linish yo‘q”
1
. Gumboldtning so‘zlariga ko‘ra, "inson uchun u yashayotgan dunyo,
asosan, uning tili bu dunyoni tasvirlash usulidir".
2
.
V. fon Gumbol’dt, ekzotik tillarni yaxshi ko‘rar edi. U Hind-evropa oilasi
tillaridan keskin farq qiluvchi ispan “bask” tilini o‘rganar ekan, V. fon Gumbol’dt
turli tillar nafaqat umuminsoniy ongning turli qobiqlari, balki dunyoning turli xil
qarashlari degan xulosaga keldi. Olimning nomi
XX asrning ikkinchi yarmida
nihoyatda dolzarb bo‘lib qolgan tushunchalar bilan chambarchas bog‘liq: dunyo
surati (нем. weltbild) va dunyoni ko‘rish (нем. weltansicht). Uning tugallanmagan
so‘nggi ishi Java oroli tillaridan biri bo‘lgan - “Kavi” tiliga bag‘ishlangan. Ehtimol,
bularning barchasi til va xalqlar ruhi o‘rtasidagi bog‘liqlik g‘oyasining
shakllanishiga olib keldi, buni V. fon Gumbol’dtning eng mashhur iqtiboslaridan biri
bilan tasvirlash mumkin: - "Xalq tili - ularning ruhidir, va xalqning ruhi ularning
tilidir va shunga o‘xshash narsani tasavvur qilish qiyin”
3
.
Evropada neogumbol’dtchilik yosh grammatikachilarning biryoqlamaligiga
munosabat sifatida paydo bo‘ldi va asosan Germaniyada faol rivojlandi (u yerda uni
etnolingvistika deb atashmas edi). Nemis neogumbol’dtchilari – bular V. Portsig
(1895-1961), E. Trir (1894-1970), L. Vaysgerber (1899-1985), G. Ipsen (1899-1984)
va boshqalar.
Nemis neogumbol’tchilarning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:
1. Til shaxsning tafakkurini va bir butun sifatida bilish jarayonini, u orqali esa
odamlarning madaniyati va ijtimoiy xulq-atvorini, dunyoqarashini va ongda vujudga
keladigan yaxlit manzarasini belgilaydi.
2. Turli tillarda gapiradigan odamlar dunyoning turli xil rasmlarini yaratadilar
va shuning uchun turli madaniyatlar va turli xil ijtimoiy
xatti-harakatlarning
tashuvchilari.
3. Til insonning bilish imkoniyatlarini shart qilibgina qolmay, balki cheklaydi,
nafaqat tafakkur mazmunidagi farq tillar farqiga bog‘liq, balki tafakkur mantiqiyligi,
tafakkur tabiati ham farqlanadi.
4
.
1
Гумбольдт В. фон. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие
человечества// Избранные труды по языкознанию/ В.фон Гумбольдт.М., 1984. -С.72.
2
Гумбольдт В. фон. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие
человечества// Избранные труды по языкознанию/ В.фон Гумбольдт.М., 1984. -С.80.
3
Гумбольдт В. фон. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие
человечества// Избранные труды по языкознанию/ В.фон Гумбольдт.М., 1984. -С.72.
4
Ворокова Н.У. История этнолингвистики. Нальчик, 2002. -С. 11.
