Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
87
Адабиётлар:
1. Thormann, Michael (2001): Konzepte interkulturellen Lernens im Spiegel
der Lehrwerkkritik. In: Wazel, Gerhard (Hrsg.) (2001). Frankfurt am Main. Wien u.
a.: Lang, S. 117.
2. Zeuner, Ulrich (2005): Lehrwerkanalyse und –kritik. [online]: http://www.
tu-dresden. de/ sulifg//daf/docs/reader/ reader_lwa. pdf S. 6-14.
LINGVOKULTUROLOGIYANING FAN SIFATIDA SHAKLLANISHI
Pazeledinova Sayyora Tursinboy qizi
Andijon davlat universiteti Filologiya fakulteti III bosqich talabasi
Annotatsiya: Ushbu maqolada tilshunoslikning zamonaviy yo‘nalishi
hisoblangan
lingvokulturologiya
haqida
mulohazalar
yuritilgan.
Linvokulturologiya- "til va madaniyat" ning uzviy aloqadorligini, uning shakllanishi
va rivojlanishini o‘zida aks ettirgan hodisalar - til-madaniyatni birgalikda
o‘rganadigan alohida ilmiy soha sanaladi.
Kalit so‘zlar: lingvistika, madaniyat, antroposentrizm, lingvokulturologiya,
frazeologizm, ibora, mentalitet, an’ana.
XX asrning 90- yillarida tilshunoslik bilan madaniyatshunoslik orasida yangi
fan sohasi, lingvokulturologiya (lingvomadaniyatshunoslik) paydo bo‘ladi. U
tilshunoslikning mustaqil yo‘nalishi sifatida tan olindi. Lingvokulturologiyaning
shakllanishi haqida deyarli barcha tadqiqotchilar ushbu nazariyaning ildizi V. fon
Gumboldtga borib taqalishini ta'kidlaydilar.
1
Lingvokulturologiya (lot. lingua "til"; culture "hurmat qilish", "ta'zim qilish";
yunon. "ilm, fan")- madaniyatshunoslik va tilshunoslik kesishgan nuqtada
shakllangangan til tadqiqining yangi sohasi.
V. A. Maslova lingvokulturologiya rivojlanishini 3 davrga ajratadi:
1. Fanning shakllanishiga asos bo‘lgan dastlabki tadqiqotlarning yaratilishi.
2. Lingvokulturologiyaning alohida tadqiqot sohasi sifatida shakllanishi.
3. Lingvokulturologiyaning fundamental, mustaqil fan sifatida vujudga
kelishi.
XXI asrning boshlariga kelib lingvokulturologiya jahon tilshunosligidagi
yetakchi yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Lingvokulturologiya tilda va diskursda o‘z
aksini topgan va mustahkamlangan xalq madaniyatini o‘rganadi.
1
V. Gumboldtning til va shaxs haqidagi fikrlari to‘g'risida qarang: Nurmonov. A Ovrupoda umumiy va qiyosiy
tilshunoslikning maydonga kelishi. Nurmonov. A Tanlangan asarlar. 2-jildlik. -Toshkent:Akademnashr, 2012.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
88
Lingvokulturologiya tilni madaniy fenomeni sifatida o‘rganuvchi fan bo‘lib,
o‘zaro aloqadorlikda bo‘lgan "til va madaniyat" uning predmetini tashkil qiladi.
V. N. Teliya bu haqda shunday yozadi: "Lingvokulturologiya insoniy,
aniqrog‘i, insondagi madaniy omilni tadqiq etuvchi fandir. Bu esa shuni bildiradiki,
lingvokulturologiya markazi madaniyat fenomeni bo‘lgan inson to‘g‘risidagi
antropologik paradigmaga xos bo‘lgan yutuqlar majmuasidir"
1
N. Alefirenko esa lingvokulturologiyani quyidagicha tavsiflaydi:
-lingvokulturologiya tilshunoslik va madaniyatshunoslik bilan chambarchas
bog‘langan bo‘lib, u sintezlovchi xususiyatga ega;
-lingvokulturologiyaning asosiy e'tibori tilda izohlanadigan madaniy
dalillarga qaratiladi;
-lingvokulturologiya tilshunoslik fanlariga kiradi, shuning uchun uning
tadqiqot natijalaridan ona tili va chet tillari o‘qitish jarayonida amaliy foydalanish
mumkin;
-lingvokulturologiya tadqiqotlarining asosiy yo‘nalishlari: a) lisoniy shaxs; b)
til madaniy qadriyatlarining semiotik gavdalantirish tizimi hisoblanadi
2
Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirgan holda, lingvokulturologiya fanining
asosiy vazifasi- til bilan madaniyatning bog‘liq tomonini, ya’ni madaniyatga oid
tushunchalarning tilda va uning turli vositalarida ifodalanish usullarini o‘rganish, til
va xalq mentaliteti o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarini tavsiflashdan iborat. Tilning
frazeologik fondi xalq madaniyati va mentalitetining qimmatli ma’lumotlar manbayi
hisoblanadi. Frazeologizmlarda mavjud bir xalqning an’analari, udumlari, urf-
odatlari, taomillari, miflari, afsona va rivoyatlari, ma’naviyati va h. k. haqidagi
tasavvur va qarashlari aks etadi.
Milliy-madaniy xususiyatli iboralarni shakllantirishda, ayniqsa, milliy oziq-
ovqat va taom nomlari muhim ahamiyatga ega. O‘zbek kundalik turmushida non
muhim ozuqa hisoblanadi. Ota-bobolardan qolib kelayotgan an’analarga ko‘ra,
nonning ushog‘i ham non, deb unga hurmat-ehtiromda bo‘lish bolalarga yoshlikdan
o‘rgatiladi. Biron o‘zbek yo‘lga chiqsa, albatta, o‘zi bilan birga non oladi. Non
komponenti hayot, tirikchilik, rizq-ro‘z, to‘kin-sochinlik ramzi sifatida keladi.
Bunga misol qilib, "non yemoq", "noni butun", "noni yarimta bo‘ldi", "non ursin"
kabi frazeologik birliklarni misol qilib olishimiz mumkin. Nonni peshana teri bilan
topilishi, uni halollab yeyilishi Muqaddas kitoblardan boshlab, o‘zbek xalq
dostonlarida, ertaklarida, rivoyatlaridan bizga ma’lum.
1 Телия В.Н. Русская фразеология: семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. -
М.: Школа "Языки русской культуры", 1996. -С. 222.
2
Алефиренко Н.Ф. Лингвокультурология. Ценностно·смысловое пространство языка. Учебное пособие. -М.:
Флинта, Наука, 2010. -С. 21.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
89
Shuningdek, G‘arb xalqlarining kundalik hayotida ham non muhim
ahamiyatga ega. Ingliz tilida bread (non) so‘zi bilan yasalgan frazeologik birliklarni
ko‘plab uchratish mumkin:" bread and butter"- kimningdir tirikchilik qilish yo‘li,
" earn one's bread"-nonini topmoq, shuningdek, o‘zbek tilidagi noumid shayton
iborasiga mos keladigan " Hope is poor man's bred" (Umid- kambag‘al odamning
noni) iboralari shular jumlasidandir.
Ayrim xalqlar kartoshkani milliy taomi, ikkinchi non darajasiga ko‘taradi.
O‘zbek tilshunosligida lingvokulturologik tadqiqotlar oxirgi o‘n yilliklarda
paydo bo‘la boshladi. Jumladan, Z. I. Soliyevaning nomzodlik ishida o‘zbek va
ingliz tillaridagi sentensiya, ya’ni axloqiy-ta’limiy xarakterdagi matnlarning milliy-
madaniy xususiyatlari yoritilgan
1
Professor N. Mahmudovning "Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab... "
nomli maqolasida lingvokulturologiya, umuman antroposentrik paradigmaning
mohiyati va bu boradagi muammolar chuqur va asosli yoritib berildi. Ushbu
maqolani o‘zbek tilshunosligida lingvokulturologiya haqida jiddiy mulohazalar
bayon qilingan birinchi asar sifatida baholash mumkin
2
.
So‘nggi yillarda til va madaniyat masalalarini lingvokulturologiya fani
atroflicha o‘rganishga kirishildi. V. V. Vorobevning yozishicha, "bugungi kunda
lingvokulturologiyani muayyan yo‘l bilan saralangan madaniy qadriyatlar
majmuyini o‘rganadigan, nutqni yaratish va uni idrok qilishdagi jonli kommunikativ
jarayonlarni, lisoniy shaxs tajribasini va milliy mentalitetni tadqiq etadigan, olam
manzarasining lisoniy tasvirini tizimli ravishda beradigan, ta’limning bilim olish,
tarbiyaviy va intellektual vazifalarining bajarilishini ta’minlaydigan yangi filologik
fan sifatida qayd qilish mumkin. Demak, lingvokulturologiya madaniyat va tilning
o‘zaro ta’sirini va bu jarayonni lisoniy va nolisoniy (madaniy) birliklarning bir butun
strukturasi sifatida aks ettiradigan kompleks fandir "
3
.
Lingvokulturologiya turli xalqlar mentalitetidagi o‘ziga xosliklarning tilda aks
etishini yoritib beradi. Lingvokulturologiya tilshunoslikning yosh, yangi sohasi
bo‘lishiga qaramay, o‘zining asosiy vazifasi- til bilan madaniyatning bog‘liq
tomonini, ya’ni madaniyatga oid tushunchalarning tilda va uning turli vositalarida
ifodlalanish usullarini o‘rganish, til va xalq mentaliteti o‘rtasidagi aloqalarni
tavsiflashdan iborat ekanini aniq belgilab olgan.
1
Салиева З.И. Концептуальная значимость и национально-культурная специфика СiНтенции в английском и
узбекском языках: Афтореф. дисс ... канд.филол.наук. -Ташкент, 2010. -С.25.
2
Mahmudov N. "Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab..."// O‘zbek tili va adabiyoti. - Toshkent, 2012. 5. -B. 3-
16.
3
Воробьев В. В. О статусе лингвокультурологии // IX Международный :Конгресс МАПРЯЛ. Русский язык,
литература и культура на рубеже веков. Т. 2. -Братислава, 1999. -С. 125-126. Батафсил маълумот учун қаранг:
Воробьев В. В. Лингвокультурология. Теория и методы. -М.: Изд-во РУДН, 1997.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
90
Demak, millatning kelajagi bo‘lmish yoshlar, eng avvalo, madaniyat va tilning
o‘zaro aloqasi, madaniyatning tarkibiy qismlari, ma’naviy meros, sivilizatsiya,
folklor namunalari, umuman, ajdodlar tajribasini bilishi va ulardan ijodiy
foydalanishi, uni buyuk ajdodlariga munosib tarzda davom ettirishi talab qilinadi.
| 