Key words: ethnography, ethnology, ethnoculture, wedding names, customs,
general ethnolinguistics, particular ethnolinguistics.
Globallashuv kuchayishi bilan o‘zligi - tili, urf-odati va madaniyatini saqlab
qolishga intilayotgan, ularning bu umumiy girdobda omon qolishini xohlayotgan
xalqlar etnografiya va etnolingvistikaga alohida e'tibor qaratadilar. Ma’lumki,
etnolingvistika-tilshunoslikning xalq (millat, elat) va uning tili orasidagi aloqa va
munosabatni etnolisoniy (etnik madaniyat va etnik til mushtarakligi tamoyili) asosda
o‘rganuvchi soha. Etnolingvistika til va uning rivojiga turli etnik guruhlarning
qanchalik hissa qo‘shganini, bu jarayonda etnoslar orasidagi yaqinlik, mushtaraklik
yoki ularning bir-biridan ajralish, uzoqlashish xususiyatlarini tadqiq qiladi.
Tilshunoslikning etnik onomastika, areal lingvistika, lingvistik geografiya,
dialektologiya, til tarixi, sosiolingvistika, xaritashunoslik sohalari Etnolingvistika
erishgan ilmiy natijalardan foydalanadi. Etnolingvistika, ayniqsa, yozuvga ega
bo‘lmagan xalqlarning etnografiyasini o‘rganishda, ularning tillaridagi etnik
xususiyatlar bilan bog‘liq lisoniy materiallarni to‘plash va tadqiq qilishda qo‘l
keladi. U, asosan, ikki yo‘nalishda ish ko‘radi:
- xalqning etnolisoniy xususiyatini tavsifiy asosda o‘rganish;
- xalqning etnolisoniy xususiyatini tavsiyaviy asosda o‘rganish.
Birinchi maqsadni shartli ravishda tashqi va ikkinchisini ichki maqsad deyish
mumkin. Til va etnik xususiyat munosabati, ularning bir-biriga ta’siri ikki yo‘sinda
kechadigan jarayon:
- etnik omil (urf-odat, an’ana, falsafiy, diniy qarashlar va h.) ning til rivojiga
ta’siri;
- lisoniy omilning etnos (va etnik xususiyat) rivojiga ta’siri.
Etnolingvistika til va uning rivojiga etnik guruhlarning qanchalik xissa
qo‘shganini ham, bu jarayonda etnoslar orasidagi yaqinlik, mushtaraklik yoki
ularning bir-biridan ajralish, uzoqlashish xususiyatlarini ham tadqiq qiladi. Bu
yuqorida aytilgan birinchi, tashqi maqsad uchun ahamiyatliroq. Birinchi maqsadda
ko‘proq tavsifiy tadqiq metodikasi asosida ish ko‘riladi. Tilshunoslikning etnik
nomshunoslik (onomastika), areal (hududiy) lingvistika, lingvistik jo‘g‘rofiya,
dialektologiya (shevashunoslik), til tarixi, sotsiolingvistika, xaritashunoslik sohalari
etnolingvistikaning mazkur tavsifiy usulda qo‘lga kiritgan ilmiy natijalardan
foydalanadi. Etnolingvistika, ayniqsa, yozuvga ega bo‘lmagan xalqlarning
etnografiyasini o‘rganishda, ularning tillaridagi etnik xususiyat bilan bog‘liq lisoniy
materiallarni to‘plash va tadqiq qilishda ham o‘zining birinchi maqsadini ko‘proq
namoyon qiladi.
Etnolingvistika (yunon tilidan - «xalq, qabila» va «tilshunoslik») tilni
madaniyatga munosabati, til faoliyati va evolyutsiyasidagi lingvistik, etnomadaniy
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
73
va etnopsixologik omillarning o‘zaro taʼsirini oʻrganuvchi tilshunoslikning
yo‘nalishidir. Kengroq tushuncha beradigan bo‘lsak etnolingvistika madaniyat, xalq
psixologiyasi va mifologiyasining “tarkib rejasi”ni lingvistik usullardan foydalangan
holda, ularni rasmiy taqdim etish usullaridan qat’iy nazar, o‘rganuvchi murakkab fan
sifatida qaraladi
1
. Umuman olganda, etnolingvistika - tilni madaniyat bilan
munosabatini
o‘rganadigan tilshunoslik sohasidir
2
.
Oxirgi
ta’rif eng
umumlashtirilgan ta’rifdir, garchi ko‘pincha gumanitar fanlarda bo‘lgani kabi,
etnolingvistika uchun bir qator turli xil ta’riflar taklif qilingan.
Bundan tashqari, til va madaniyat predmeti o‘rtasidagi bog‘liqlik bo‘lgan
fanning o‘zini turlicha atash mumkin masalan: etnolingvistika, antropologik
tilshunoslik, lingvistik antropologiya, madaniy tilshunoslik deb atash mumkin.
Ingliz tilida so‘zlashuvchilar (ayniqsa amerikalik) o‘z asarlarda ethnolinguistics
"etnolingvistika" atamasi (yoki u bilan birga) o‘rniga linguistic anthropology
"lingvistik antropologiya" atamasi, kamroq - anthropological linguistics
"antropologik tilshunoslik" yoki cultural linguistics "madaniy tilshunoslik"
terminlarini qo‘llashadi. Antropolog A. Dyuranti bu atamaning murakkab tarixini
quyidagicha izohlaydi: “Til va madaniyat predmeti bo‘lgan fanning turli nomlari –
lingvistik
antropologiya,
antropologik
lingvistika,
etnolingvistika
va
sotsiolingvistika haqidagi dastlabki munozarada, ismlar unchalik sinonim emas,
tadqiqot ob'ektiga turlicha nazariy va uslubiy yondashuvlardan dalolat beruvchi
qancha belgilar borligi haqida ta’kidlagan edim” – dedi. (перевод наш. — 2. Р.)»
[Ригапи, 2003, с. 323].
Etnolingvistika boshqa bilim sohalari: madaniyatshunoslik, etnografiya,
folklorshunoslik, antropologiya, sotsiolingvistika, psixolingvistika, aloqa nazariyasi
va semiotika bilan bog‘liq. Etnolingvistikaning qamrovi juda keng va asosiy qiziqish
sohasiga qarab, uni kognitiv, kommunikativ, sotsiolingvistik va folklorshunoslikka
bo‘lish mumkin. Qolaversa, sinxron va diaxronik etnolingvistikani ajratib
ko‘satadigan peterburglik tadqiqotchi A. Gerdning fikriga qo‘shilmay bo‘lmaydi.
“Diaxronik etnolingvistika til va lingvistik usullardan uzoq o‘tmishni, xalqning etnik
tarixini, moddiy va ma’naviy madaniyati tarixini bilish vositasi sifatida foydalanadi.
Sinxron etnolingvistika til va tilshunoslik usullarini zamonamizning dolzarb milliy
va ijtimoiy muammolariga kirib borish vositasi sifatida ko‘rib chiqadi”
3
.
Etnolingvistikada quyidagi ikkita chambarchas bog‘liq muammolar markaziy
o‘rinni egallaydi, ularni "kognitiv" (lotincha kognito - "idrok") va "kommunikativ"
(lotinchadan communicatio - "muloqot") deb atash mumkin:
1
Языкознание. Большой энциклопедический словарь. М.,1998.
2
Этнолингвистика [Электронный ресурс]// Энциклопедия Кругосвет.
URL:http://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/ETNOLINGVISTIKA.html.
3
Герд А. С. Введение в этнолингвистику.СПб,1982
|
