Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
137
SOTSIOLINGVISTIKA VA LINGVOPOETIKA
МУЛОҚОТНИНГ НОВЕРБАЛ ЖИҲАТИГА ДОИР АТАМАЛАР
Шаҳобиддинова Шоҳида Ҳошимовна
Филология фанлари доктори, профессор
Андижон давлат университети
Фан турғун бўлиши мумкин эмас: бу ҳар доим динамик жараён. Жамият
ривожланиши билан, инсоннинг ўзи атрофидаги воқеликка бўлган қарашлари
ривожланди ва бир пайтлар ўзгармас ҳисобланган догма ва постулатлар танқид
қилинди ва аста-секин унутилиб кетди. ХХ асрнинг 60-йилларида бошланган
илмий билимларни ривожлантиришнинг янги босқичи мантиқий позитивизм
инқирози, илмий билимларнинг ихтисослашуви билан ажралиб турди, бу
нафақат фаннинг ривожланиш мақсадлари ва механизмлари,
балки унинг
чегаралари ҳақида ҳам фикрларни қайта кўриб чиқилишига олиб келди. Ушбу
анъана тилшунослик учун долзарб бўлиб қолди. Узоқ вақт давомида
тилшуносларнинг ўрганиш маркази тизим сифатидаги тил бўлиб келган ва тил
тўғрисидаги қонунларни ўрганиш унинг фойдаланувчиларига таъсир
қилмаган; бунда тил шу тилдан она тили сифатида фойдаланадиган шахсдан:
тил фаолият юритадиган жамият аъзосидан, шунингдек, у ифода этадиган ва
ривожланишига ҳисса қўшадиган маданиятдан ташқарида кўриб чиқилган.
Инсон омилини ҳисобга олиш ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошланди.
Ўтган асрнинг иккинчи ярмидан
бошлаб психологлар, тилшунослар,
психолингвистларнинг
эътибори тилнинг инсон омилига, хусусан,
интеллектуал ва ҳиссий жиҳатдан ҳар хил жиҳатлари билан узвий боғлиқ
бўлган хусусиятларига қаратилди. Бугунги кунда тилнинг аффектив
хусусиятига эътибор бермасликнинг иложи йўқлиги аниқ, чунки
коммуникатив ўзаро таъсир жараёнида одамлар кўпинча ақл билан эмас, балки
ҳиссиёт билан муносабатга киришишади. Бошқача айтганда, лингвистик ва
паралингвистик таркибий қисмларнинг комбинацияси коммуникатив ўзаро
таъсирга хосдир. Коммуникатив актда лингвистик ва паралингвистик
тизимлар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, улар кўпинча алоқа
иштирокчиси томонидан етказилган маълумотларнинг 80 фоизигачасини
ташкил этади. Паралингвистик маълумотлар суҳбатдошни тўғри тушунишга
имкон беради, нутқнинг таъсирчанлигини органик равишда тўлдиради ва
кўпинча одам бирон бир сабабга кўра очиқ айтишни хоҳламаган нарсасини
ифодалайди, иккинчи алоқа қаторини ҳосил қилади. Бошқача қилиб айтганда,
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
138
паралингвистик хулқ-атворни етарли даражада изоҳлаш коммуникатив таъсир
ўтказиш жараёнида энг муҳим вазифалардан биридир.
Паралингвистик алоқа воситаларини ўрганишнинг юқори даражада
долзарблиги ушбу соҳада кўплаб изланишларнинг пайдо бўлишига олиб
келади. Замонавий илмий адабиётларда жаҳон тилларида новербал алоқа
таркибий қисмларининг функциялари, турли лисоний маданиятлардаги
новербал алоқа стратегияларининг хусусиятлари ва ҳоказоларни ўрганиш
бўйича катта материал тўпланган. Таъкидланганидек, ўтган асрнинг иккинчи
ярмидан бошлаб психологлар, тилшунослар, психолингвистларнинг
эътиборлари тилнинг инсон омилига, хусусан, интеллектуал ва ҳиссий
томондан ҳар хил жиҳатлари билан узвий боғлиқ бўлган хусусиятларига ўтди.
Шу
билан бирга, паралингвистик алоқанинг вербал таркибий қисмдан кам
аҳамиятга эга эмаслигини ҳисобга олсак, имо-ишораларнинг нотўғри
ишлатилиши
маданиятлараро
алоқа
тўсиқларига,
коммуникатив
муваффақиятсизликларга, маданиятлараро коммуникатив тўқнашувларга олиб
келади. Имо-ишораларни, юз ифодаларини ва бошқа паралингвистик
нарсаларни ишлатиш ва ўзгартириш мулоқот хусусиятларини ўрганишга
имкон беради.
А.С.Трачнинг таъкидлашича, оғзаки нутқ айнан паралингвистик
воситаларини ҳисобга олганда, ёзма нутқдан анча бой.
1
Имо-ишоралар, юз
ифодалари, мулоқот пайтида ўзини тутиш, сўзловчининг ташқи кўриниши ва
бошқа белгилар ҳам нутқий таъсирнинг новербал воситалари ҳисобланади.
Айнан, ана шу воситалар ўрнини тўлдириш эҳтиёжи интернет мулоқоти
жараёнига кулгичлар ("смайликлар"), турли хил иллюстрациялар (эмодзи,
мем, гиф, эмотикон ва бошқалар), анимацион тасвирлар каби нутқий таъсир
воситаларининг пайдо бўлишига олиб келди ҳамда бу атамаларни
тилшунослик фанига киритди.
