71
2.
Sanev S. V., Burov V. D. i dr. “Gazoturbinnыe i parogazovыe ustanovki elektrostansiy”.–
M.: MEI, 2012.
3.
Sheglyaev A. V. “Parovыe turbinы”.–M., “Gosenergoizdat”, 1995.
4.
Manushin E. A. “Gazovыe turbinы: problemы i perspektivы”. M., “Energoatomizdat”,
1996.
5.
Shlyaxin P. N. “Osobыe rejimы rabotы parovoy turbinы”.–M.: “Gosenergoizdat”, 1991.
NASOS STANSIYALARIDA ELEKTR TA’MINOTI IShONChLIGINI OShIRIShNI ISh
JARAYoNI MUSTAHKAMLIGI UChUN ChUQUR TAHLIL QILISh
U.B.Botirov M12–20 gurux magistranti,
Farg‘ona politexnika instituti
Farg‘ona viloyat nasos stansiyalaridagi elektr qurilmalar tahlili shuni ko‘rsatadiki, xar yili
yangi elektr qurilmalar sotib olib o‘rnatilishiga qaramay, eskirgan, energetik ko‘rsatgichlari past
bo‘lgan qurilmalar ko‘pchiligini tashkil qiladi. Lekin, elektr tarmoqlaridagi elektr energiyasining
sifat ko‘rsatkichlari me’yorlaridagidek emas va nasos stansiyasining avariyaviy holatda bo‘lgan,
iktisodiy zarar keltiruvchi elektr ta’minot tizimlarini yangilash, elektr energiyasining
uzluksizligini va sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilash, yangi zamonaviy elektr qurilmalarini qo‘llash,
asosiy energetik ko‘rsatkich bo‘lgan aktiv quvvat koeffitsientiga salbiy ta’sir
etuvchi omillarni
yo‘qotish zarur.
Hozirda ishlab chiqarilgan, yangi texnologik jarayonlarda ishtirok etuvchi elektr uskunalar
yuqori aniqlikda, uzluksiz ish rejimlarida ishlashi uchun uzluksiz va sifatli elektr energiyasi bilan
ta’minlanib turishi zarur. Ma’lumki, elektr energiyasining sifat ko‘rsatgichlari tarmoqdagi
kuchlanish miqdorini barqaror, sinusoidalligi, simmetrikligi, o‘zgarish shakli,
tarmoqning turli
qismlaridagi kuchlanish miqdori va tok chastotasining barqarorligi bilan aniqlanadi.
Nasos stansiyasidagi elektr ta’minot tizimidagi tok chastotasining oz miqdordagi
o‘zgarishlari ham elektr motorlarning ish rajimlariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Tok
chastotasining o‘zgarishlari me’yoriy chegaralardan
(
%
2
f
) ortiq bo‘lsa, elektr motorlardan
tashqari yoritish qurilmalarining yorug‘lik ko‘rsatkichlariga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Yoritkichlardagi yorug‘lik oqimi pasayadi uning pulsatsiyasi ortadi, yoritilganlik sifatiga
yomon ta’sir etadi.
Nasos stansiyalari elektr tarmoqlarida optimal rejim sharoitlarida ishlab turgan elektr
yuklamalarda, qisqa muddatlarga bo‘lsada, quvvat o‘zgarishlari bo‘lsa (etishmasa yoki ortsa),
tarmoqda chastota pasayishi mumkin. Bunda aks ta’sir
yuzaga kelib, elektr motorlarning ishchi
ko‘rsatgichlari o‘zgarishi mumkin. Agar elektr stansiyasi generatorlaridagi yuklama va hosil
bo‘ladigan tormozlanish momentlari birlamchi motorning yurgizish momentidan kam bo‘lsa,
uning aylanish chastotasi kamayadi va oxir oqibat generator ishlab chiqarayotgan tok chastotasi
ham kamayadi. Yuklama miqdori kamayib, generator momenti
yetarli miqdorga kelsagina
chastota yana barqarorlashadi.
Zamonaviy energetika tizimlarida birlamchi motorlar tezlikni avtomat ravishda rostlovchi
vositalar bilan ta’minlanganligi uchun o‘zgaruvchan tok chastotasining ortishi ruy bermaydi,
ammo quvvat yetishmovchiligi oqibatida elektr tarmog‘idagi chastota pasayishi kuzatilishi
mumkin. O‘zgaruvchan
tok chastotasining ortishi, ayniqsa pasayishi kuzatilishi mumkin.
Chastotaning pasayishi elektr motorning statoridagi elektr yurituvchi kuchning pasayishiga olib
keladi. Aylanish tezligi va tok chastotasi proporsional ta’sir ko‘rsatadi. Aylanish chastotasining
pasayishi belgilangan yuklamada ishlab turgan elektr motorning zarur miqdordagi suvini chiqarish
uchun uni belgilangan muddatdan ko‘proq ishlashi va tarmoqdan rejalangan miqdordan ortiqcha
qo‘shimcha quvvat iste’mol qilishi talab qilinadi. Aktiv quvvat o‘zgarishlaridan tashqari
chastotaning o‘zgarishi reaktiv quvvat iste’molini ortishiga olib keladi.
Elektr tarmog‘ida tok chastotasining o‘zgarishi aktiv quvvat o‘zgarishidan tashqari reaktiv
72
quvvat iste’moli ortishiga sabab bo‘ladi. Shu bilan birga elektr mashinalaridagi chastota o‘zgarishi
ularning ishlash rejimlarini ham o‘zgartirib, ular yordamida ishlab turgan texnologik
mashinalarning ishchi ko‘rsatgichlariga, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Demak, sifat koeffitsientlari va elektr energiyasining
sifatini aniqlovchi asosiy
ko‘rsagichlardan biri elektr tarmoqdagi tok (kuchlanish) chastotasi bo‘ladi. Elektr uskunalar
ekspluatatsiyasi qoidalariga binoan standart tok chastotasi qilib 50 Gs olingan. Chastotaning ruhsat
etilgan 0g‘ishi yagona energetika tizimlari uchun ±0,1 Gs (±0,2%), avtonom elektr ta’minoti
tizimlarida ishlab turgan elektr iste’molchilar tarmog‘i uchun ±1 (0,5%) qilib belgilangan. Quvvati
250 kVt gacha bo‘lgan avtonom elektr stansiyalarida esa 4% gacha chastota o‘zgarishi yo‘l
qo‘yiladi.
Farg‘ona viloyat Toshloq tumanidagi “Qo‘chqorchi” nasos stansiyasidagi elektr energiya
uzilishlari natijasida nasos agregatlarini qayta ishga tushirish uchun dvigatellarni sovutish kerak
bo‘ladi, buning esa uchun 2–3 soat vaqt kerak bo‘ladi. Suvning oldingi borgan joyiga yetib borishi
uchun esa 4–5 soat ortiqcha vaqt sarf bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, shuncha vaqt elektr dvigatel sarf
qilgan elektr energiya behuda sarf bo‘ladi.
Olingan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, uzilishlar
asosan tarmoqda va nasos
stansiyasida avariya oqibatida avariya avtomatidan uzilgan yoki tarmoqda kuchlanish me’yoridan
pasayib ketganligidan tarmoq ajratilgan. Tarmoqdagi uzilishlarning davomiyligi 10–20 minutdan
3–4 soatgacha bo‘lgan. Kuzatilgan 3 ta nasos stansiyasida jami 2017–2021 yillar davomida yiliga
54 ta uzilishlar bo‘lgan bo‘lsa, ulardan 21 tasida uzilishlar davomiyligi 1 soatdan ortiq bo‘lgan.
Nasos stansiyalar elektr iste’molchilar xarakteriga ko‘ra II–kategoriyaga kiritiladi va 2
soatgacha uzilishlar ruxsat etiladi. Demak, kuzatuvlardan olingan natijalar me’yoriy chegaralardan
ortmagan.
