74
Sutkadagi o‘rtacha tok
I
o‘r
=330 A hisoblagichlar yordamida aniqlanadi. Uni
dvigatellarning nominal quvvatlariga mos xolda taqsimlash mumkin, chunki ushbu dvigatellar bir
xil bo‘lgan nominal sirpanishga ega
I
ср,1
=320
A
201
1430
900
;
I
ср,2
=320
A
119
1430
530
;
Э
207
22
)
0474
,
0
285
,
0
(
201
02
,
1
3
2
1
м
кВт*с;
Э
128
22
)
0524
,
0
82
,
0
(
119
02
,
1
3
2
1
м
кВт*с;
Э
335
128
207
2
1
м
м
м
Э
Э
кВт*с (1,41%);
2) Kompressorni salt yurish vaqtidagi isroflar:
Э
2
х
м
х
I
3
1
,
ф
Т
r
r
)
(
2
1
;
Э
12
,
8
4
)
0474
,
0
0285
,
0
(
5
,
94
3
2
1
,
м
х
кВт*с;
Э
1
,
11
4
)
0524
,
0
82
,
0
(
83
3
2
2
,
м
х
кВт*с;
Э
22
,
19
2
1
м
х
м
х
м
х
Э
Э
кВт*с (0,08%);
3) Kompressiya vaqtidagi sarflar:
м
х
м
м
раб
Э
Э
Э
335–19,22=316 кВт
с (1,33%);
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Steven W.Blume. Electric Power System Basics. USA.: Wiley – Intersciense A John
Wiley&Sous, INC Publication, 2007, 260 p.
2.
Saidxodjaev A.G. Energetika tekshiruvi (auditi) usullari va jihozlari. – T.: Noshirlik
yog‘dusi, 2015.
3.
Saidxodjaev A.G. Energiya tejamkorlik asoslari. Darslik. – T.: Lesson press, 2015.
4.
Xoshimov F.A., Taslimov A.D. Energiya tejamkorligi asoslari. O‘quv qo‘llanma. – T.:
Voris, 2014.
5.
“Pravila provedeniya energeticheskix obsledovaniy i ekspertiz potrebiteley toplivno-
energeticheskix resursov» Postanovlenie KM RUz ot 7 avgusta 2006 goda №164.
ELEKTR TA’MINOTIDAGI AVARIYa REJIMLARINI TAHLIL QILIShDA RELE
HIMOYaSI VA AVTOMATIKANI TADQIQOT QILISh
I.A.Umarov M12–20 ET guruhi magistranti
Farg‘ona politexnika instituti
O‘zbekiston Respublikasi Sharqiy qismidagi yuqori kuchlanishli tarmoqlarning avariyali
o‘chishlarini tahlili va uni monitoringni tadqiqot qilishda rele himoyasi energosistemaning
ishonchli va tejamli ishlashini ta’minlovchi avtomatikaning bir qismi bo‘lib, elektr sistemasida
yuzaga keluvchi shikastlanish va normal bo‘lmagan rejimlarni avtomatik ravishda bartaraf qilish
uchun xizmat qiladi. Rele himoyasi himoyalanayotgan energosistema elementining holati va
ishlash rejimlarini uzluksiz nazorat qiladi va ularda shikastlanish yoki normal bo‘lmagan rejim
yuzaga kelganda ishga tushadi.
Energosistemada shikastlanish hosil bo‘lganda rele himoyasi shikastlangan elementni
aniqlaydi va uni sistemaning shikastlanmagan qismidan shikastlanish
toklarini uzishga
mo‘ljallangan maxsus o‘chirgichlarga ta’sir qilish yo‘li bilan ajratib qo‘yadi. Normal bo‘lmagan
75
rejim hosil bo‘lganda rele himoyasi normal rejimni tiklash uchun zarur bo‘lgan amallarni bajaradi
yoki nazoratchi personalga signal beradi.
Avtomatika qurilmalari sistemaning normal rejimini tezlik bilan avtomatik ravishda tiklash
uchun xizmat qiladi. Asosiy avtomatika qurilmalariga avtomatik qayta ulash (AQU) rezervni
avtomatik ulash (RAU) va avtomatik chastotaviy yengillashtirish (AChE) kiradi.
Elektr ta’minoti sistemasining o‘ziga xos xarakterli belgilari, ularda bo‘ladigan
jarayonlarning katta tezlikda kechishi va avariya xarakteriga ega bo‘lgan shikastlanishlarning
yuzaga kelishi mumkin–ligidir. Shu sababli elektr ta’minoti sistemasining ishonchli va tejamli
ishlashiga avtomatik boshqarish yo‘li bilangina erishish mumkin. Buning uchun har xil avtomatik
boshqarish qurilmalari ishlatiladi. Ular orasida asosiy o‘rinlardan birini avtomatik rele himoyasi
qurilmalari egallaydi.
Rele himoyasi qurilmalari elektr qurilmalarda shikastlanish yoki anormal rejim yuzaga
kelganda ishlaydi. Eng xavfli va ko‘p sodir bo‘ladigan shikastlanish qisqa tutashuvdir.
Qisqa
tutashuvlar elektr qurilmalarining fazalari orasida yoki neytrali yerga ulangan elektr tarmoqlarida
faza bilan yer orasida bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari qisqa tutashuvlar va faza uzilishi bilan
bog‘liq bo‘lgan murakkab shikastlanishlar ham sodir bo‘lishi mumkin. Elektr mashinalari va
transformatorlarda yuqorida ko‘rsatilgan shikastlanishlardan tashqari bitta faza o‘ramlari orasida
ham tutashuv yuzaga kelishi mumkin.
Qisqa tutashuv natijasida elektr ta’minoti tizimining normal ishlashi buziladi. Jumladan,
sinxron generatorlar, kompensatorlar va elektr dvigatellarning sinxronizatsiyadan chiqishi va
iste’molchilarning ishlash rejimlari buzilishi mumkin. Bundan tashqari qisqa tutashuv tokining
issiqlik va dinamik ta’sirlari ham xavfli bo‘lib hisoblanadi.
Avariyaning rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaslik va shikastlanish oqibatlarini kamaytirish uchun
qisqa tutashuvni tezlik bilan aniqlash va shikastlangan elementni uzish zarur. Ayrim hollarda
shikastlanish soniyaning ulushlariga teng bo‘lgan vaqt ichida bartaraf qilinishi zarur bo‘ladi.
Bunday vazifani inson bajara olmasligi o‘z–o‘zidan ma’lum. Shikastlangan elementni aniqlash va
uzilishi zarur bo‘lgan o‘chirgichga ta’sir qilish uchun uzishga ishlovchi
rele himoyasi xizmat
qiladi.
Rele himoyasining asosiy elementi bo‘lib maxsus apparat rele hisoblanadi. Ayrim hollarda
uzgich va himoya bitta himoya hamda kommutatsiya qurilmasida birlashtirilgan bo‘ladi, masalan
eruvchan saqlagich ko‘rinishida.
Neytrali yerdan izolyasiyalangan yoki yoy so‘ndiruvchi reaktor orqali yerga ulangan elektr
tarmoqlarida bir fazali yerga tutashuv qisqa tutashuv bo‘lib hisoblanmaydi, ya’ni katta toklarning
hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Fazalar orasidagi kuchlanish o‘zgarmaydi va elektr
ta’minoti tizimining ishi buzilmaydi. Lekin bunday rejimni normal deb hisoblab bo‘lmaydi, chunki
shikastlanmagan fazalarning yerga nisbatan kuchlanishi ortadi va bir fazali yerga tutashuvning
ko‘p fazali qisqa tutashuvga o‘tish xavfi yuzaga keladi. Shu sababli bir fazali yerga tutashuv
ma’lum vaqt davomida bartaraf qilinishi zarur. Yerga tutashuvdan rele himoyasi asosan signalga
ishlaydi. Faqat ayrim hollarda, masalan, katta quvvatli generatorlarda yoki tog‘–kon sanoati elektr
ta’minoti tizimlarida signalga emas balki uzishga ishlaydigan qilib bajariladi.
Ayrim hollarda elektr qurilmalarining o‘ta yuklanishi yoki tashqi qisqa tutashuvlar ta’sirida
normal bo‘lmagan rejimlar yuzaga kelishi mumkin. Bu holda shikastlanmagan elementdan katta
toklar o‘tib izolyasiyaning vaqtidan ilgari eskirishiga va ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin.
Tashqi qisqa tutashuvlar ta’sirida hosil bo‘ladigan katta toklar shikastlangan elementning rele
himoyasi ishlagandan keyin uzilishi natijasida bartaraf qilinadi.
Elektr qurilmalarda o‘ta yuklanishlardan signalga ishlovchi maxsus himoya o‘rnatiladi.
Bunday himoya ishlab signal bergandan keyin operativ personal o‘ta yuklanishni bartaraf qilish
76
choralarini ko‘radi. Operativ personal bo‘lmagan nimstansiyalarda o‘ta
yuklanishlardan rele
himoya iste’molchilarning ma’lum qismini uzishga yoki elektr qurilmani manbadan ajratishga
ishlaydigan qilib bajariladi.
Parallel ishlaydigan sinxron elektr mashinalarning tebranish rejimi ham normal bo‘lmagan
rejim bo‘lib hisoblanadi. Bunday rejim qisqa tutashuvlar natijasida yuzaga keladi va ayrim sinxron
mashinalarning tormozlanishiga hamda boshqalarining tezlanishigaga olib keladi. Natijada tok
ortib kuchlanish kamayadi. Tok va kuchlanish ta’sir etuvchi qiymatlarining o‘zgarishi tebranuvchi
xarakteriga ega bo‘ladi. Bunday hollarda rele himoyasi uzishga ishlamasligi kerak. Normal rejimni
tiklash uchun ayrim hollarda maxsus avariyaga qarshi avtomatika (AQA) qo‘llaniladi. AQA
tebranishlar yuzaga kelganda va turg‘unlik buzilganda sistemani sinxron ishlamaydigan qismlarga
bo‘lib tashlaydi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, iste’molchilarni elektr energiyasi bilan
ishonchli va uzilishlarsiz ta’minlash uchun faqatgina rele himoyasining o‘zi yetarli emas. Buni
quyidagi elektr ta’minotining sxemasi misolida ham ko‘rish mumkin (1–rasm). Tarqatish
punktining (TP) shinalari odatda ikkita seksiya ko‘rinishda bajariladi. Seksiya orasidagi QZ
o‘chirgich normal rejimda uzilgan bo‘ladi. Ta’minlash manbalari (TM) dan keladigan liniyalar
faqat o‘z seksiyalariga ulanadi. TP ni ta’minlovchi liniyalardan biri shikastlanganda va o‘z rele
himoyasi ishlab uzilganda, u ulangan seksiyaning elektr ta’minoti to‘xtaydi. Elektr ta’minotini
rezervni avtomatik ulash (RAU) qurilmasi yordamida seksiya o‘chirgichi QZ ni ulash yo‘li bilan
tiklash mumkin.
1–rasm. Tarqatish punktining bir chiziqli sxemasi
Elektr ta’minoti tizimlarini avtomatlashtirish elektr energiyasini
uzatish va taqsimlash
jarayonlarini ishonchligini orttiradi, shikastlanish yuz berganda operativ oldini olish imkonini
beradi. Elektr ta’minoti tizimlarida qo‘llanilgan avtomatik boshqarish tizimlarining vazifasi
quyidagilardan iborat:
shikastlangan element yoki qismni tez uzish yoki boshqa shikastlanmagan qismidan
ajratish;
normal bo‘lmagan ish rejimining oldini olish;
iste’molchilar elektr ta’minotini tez tiklash, avariya yuz
bergan manbani tarmoqdan
ajratish; iste’molchilarni belgilangan kuchlanishini ta’minlash;
sinxron mashinalarni ishga tushirish va to‘xtatish;
energetik tizimda aktiv quvvat yetishmaganda iste’molchilarni bir qismini o‘chirish va
shu kabilar.
Havo elektr uzatish liniyalaridan foydalanish tajribasi ularda sodir bo‘ladigan
shikastlanishlarning ko‘pchiligi turg‘un bo‘lmasligi, ya’ni liniya uzilganda barham topishi va
qayta ulanganda liniya normal ishlashda davom etishi mumkinligini ko‘rsatadi. Qayta ulash
avtomatik qayta ulash (AQU) qurilmasi yordamida bajariladi.
Umumiy holda elektr ta’minoti tizimi elementining shikastlanish va uzilishi, elektr
tizimining ishiga ta’sir qiladi. Masalan, iste’molchilarning bir qismining uzilishi ishlab
77
chiqarilayotgan elektr energiyaning keragidan ortiqcha bo‘lishiga va natijada chastotaning ruxsat
etilmaydigan qiymatlarigacha ortishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Bundan tashqari, quvvati katta
generatorning uzilishi elektr energiyaning yetarli bo‘lmasligiga va natijada energosistema
turg‘unligining buzilishiga olib kelishi mumkin. Bunday jaryonlar tez amalga oshishi sababli
operativ personal ularni bartaraf qilish va tezlikda normal rejimni tiklash imkoniyatiga ega emas.
Bunday vazifalarni avtomatik qurilmalar bajarishi mumkin. Masalan, chastotani tiklash vazifasini
avtomatik chastotaviy yengillashtirish (AChE) qurilmasi bajaradi [13].
