32
ta‘siri to‘la-to‘kis barham toptiriladi, lekin foydaning salmog‘i jiddiy ravishda ortadi.
SHuning uchun turli mahsulot xillarining turlicha foyda berishi sharoitida aynan foyda
sof mahsulot va mehnat unumdorligini ko‘rsatkichlarini soxtalashtirishda asosiy rolg‘
o‘ynaydi. SHuni aytish kifoyaki, foydaning turlichaligi bizning mamlakat xalq xo‘jaligi
uchun xos bo‘lib, o‘ sho‘rolar hukmronligi davrida markazlashgan
rejalashtirish
doirasida rivojlanib kelgan edi. Unda foyda va qiymatning o‘rtacha normasi bo‘yicha
mavjud bo‘lgan tenglamaga amal qilmas edi. Ko‘pgina xorijiy mamlakatlarda olingan
foyda darajasi muhim farqlar yo‘qligi tufayli sof mahsulot usulini mahsulot hajmlari va
mehnat unumdorligini aniqlash uchun batamom maqbul deb hisoblaydilar.
Lekin hatto bozor iqtisodiyoti qaror topgan mamlakatlarda ham sof mahsulot
ko‘rsatkichi tovar yoki yalpi mahsulot ko‘rsatkichlariga nisbatan narxlarning tebranib
turishiga ancha ta‘sir ko‘rsatadi.
Mehnat unumdorlgini aniqlashda foydalaniladigan normativ sof mahsulot
ko‘rsatkichi sof mahsulot ko‘rsatkichidan farqli o‘laroq
nomativ ish haqini va unga
qo‘shib yozilgan haqi, shuningdek o‘rtacha tarmoq foydasini o‘z ichiga oladi. SHuning
hisobiga mahsulot har xil turlarning turlicha foyda keltirishga barham beriladi. Ushbu
usulni qo‘llanish tajribasida muayyan qiyinchiliklar va kamchiliklar vujudga keladi.
Birinchi, mahsulotlarning barcha turlariga ulgurji narxlar tizimiga parallel ravishda ish
haqining yaxlit normativlari tizimini yaratish zarurati paydo bo‘ladi. Ommaviy ishlab
chiqarishda bu narsa qiyinchilik tug‘dirmasa ham, donalik va kichik seriyali ishlab
chiqarish va ulardagi mahsulot nomenklaturasining tez-tez o‘zgarib
turishi sharoitida
jiddiy qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Ikkinchidan, normativ sof mahsulot asosini tashkil
etuvchi ish haqi normativlarini ishlab chiqishda mazkur normativlarni oshirishga
moyillik paydo bo‘ldi. Bu esa mehnat sarflashning nisbatan ko‘payishiga, demak,
mehnat unumdorliginni oshirish surhatlarinng sekinlashuviga olib keldi. Uchinchidan,
unumdorlikning
normativ
sof
mahsulot
ko‘rrsatkichi korxonalar ishining
pirovardmoliyaviy natijalar bilan zaif bog‘langan: mahsulot ishlab chiqarish normasi va
mehnat unumdorligi hajmlari ko‘rsatkichiga ega bo‘lish mumkin.
Lekin moddiy
resurslarning ortiqcha sarflanishi tufayli foydaga ega bo‘lmasligi mumkin. Bitta ana shu
33
sababning o‘ziyoq normativ sof mahsulot ko‘rsatkichidan, asosiy usul sifatida
foydalanishni maqsadga muvofiq qilib qo‘yadi. Unda faqat tahlil qilish maqsadlarida
keng foydalanish mumkin bo‘ladi.
Mehnat unumdorligini o‘lchashning qiymat usulida
foydalanadigan ishlov
berining normativ qiymati ko‘rsatkichi yengil sanoatda ishlab chiqarish hajmlarini
aniqlash uchun qo‘llaniladi. Ishlov berish qiymati normativlariga ishlab chiqarishdagi
ishchilarning ish haqi va ularga yoziladigan qo‘shimcha haqlar,
tsex xarajatlar
normativi; umumzavod xarajatlari normativi kiritiladi.
