-rasm  Mehnat turlarining guruh belgilari bo’yicha tasnifi

16 
kuchining sarflanishi bilan belgilanadi. Bu xodimdan maxsus kasbiy tayyorgarlik talab 
qilmaydigan, malakasiz mehnatdir. Daraja olgan yoki ko‘paytirilgan mehnatgina 
murakkab mehnat hisoblanadi. Murakkab mehnat bir soatida, oddiy mehnatning bir 
necha soatini jamlovchi mehnat birligi bilan belgilanadi. SHu sababli ham malakali 
xodimlar vaqt birligi mobaynida malakasiz xodimlarga nisbatan ko‘proq mahsulot va 
qiymat yaratadilar.
2. Reproduktiv va ijodiy mehnat. Reproduktiv mehnat - takroran qilingan, 
oldindan mahlum bo‘lgan, ijodiy jihatlari bo‘lmagan mehnat. Ijodiy mehnat esa 
bunyodkor mehnat bo‘lib, unda inson sifat jihatidan yangi, betakror, o‘ziga xos, noyob 
narsalar yaratadi. Ijodiy mehnatning natijalari insonning qobiliyati, ishga berilganligi, 
uning muhimligi, shart-sharoitlariga va hokazolarga bog‘liq bo‘ladi. 
3. Funktsional va professional mehnat. Funktsional belgi bo‘yicha mehnat 
qanday maqsadga qaratilganligiga, sarflanish sohasiga va xo‘jalik faoliyatining 
iqtisodiy davridagi funktsional roliga qarab turlarga bo‘linadi. Masalan, ilmiy 
xodimning mehnati quyidagicha tahriflanishi mumkin: aqliy, ijodiy, o‘ta murakkab, 
yuqori malakali, individual, ilmiy, innovatsion, texnika bilan qurollangan, yuqori 
texnologik, muhim, o‘rtacha og‘irlikdagi, jozibali, mustaqil, reglamentsiz mehnat. 
Ishchilar brigadasining mehnati aksariyat hollarda jismoniy, g‘ayriijodiy, o‘rtacha 
murakkab, malakali, jamoa, ishlab chiqarish bilan bog‘liq, quruvchilik, texnika bilan 
qurollangan, o‘rtacha texnologik, harakatchan, o‘rtacha og‘irlikdagi, jozibali, yollanma, 
reglamentlangan bo‘ladi.
Har bir xodimga va jamoaga mos holda mehnatni har tomonlama tahriflash 
mazkur mehnat korxona yoki shaxsning ijtimoiy va iqtisodiy vazifalarini hal qilishda 
mehnat qilishning maqsadlaridan kelib chiqadigan talablarga mos kelish-kelmasligini 
baholash uchun zarur asos bo‘lib xizmat qilishi kerak. 
Har bir korxonaning ishlab chiqarishdagi o‘rniga qarab va bajaradigan 
funktsiyalariga muvofiq ravishda xodimlar guruhlari tashkil qilinadi. Har bir funktsiya 
korxonaning mehyorida ishlashi uchun zarur bo‘lgan faoliyatning u yoki bu tomoni 
bilan bog‘liq bo‘ladi. Har bir funktsional guruh hal qiladigan vazifalar uchun o‘ziga xos 

17 
vazifalar bo‘ladi. Bunday tartibda tashkil etilgan mehnatni funktsional mehnat deb 
nomlash mumkin. Funktsional mehnat bajariladigan xodimlarning tarkibi o‘z 
xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanadigan mehnatdir (masalan, ishlab chiqarishda, 
boshqaruv mehnati, ilmiy mehnat va hokazo). Har bir guruhning ichida mehnat alohida 
kasb va ixtisoslar bo‘yicha farqlanadi. Bunga muhandis-texnolog, muhandis-
konstruktor, muhandis-tashkilotchi, muhandis-mehyorlovchi kasblarning farqlanishi 
misol bo‘la oladi. 
4. Aqliy va jismoniy mehnat. Aqliy mehnat intellektual faoliyatni yoki asosan 
asabiy-ruhiy tusdagi ishlarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatni nazarda tutadi, 
jismoniy mehnatga ega jismoniy ishlar xos.
Aqliy mehnat shunday ifodalanadiki, inson miyasida u yoki bu g‘oyalar paydo 
bo‘lib, inson ushbu g‘oyalarni ro‘yobga chiqarish rejasini puxta o‘ylab ko‘radi, o‘z 
rejasining jismoniy mehnat jarayonida yuzaga chiqib borishini kuzatadi. Mehnatning 
aqliy va jismoniy mehnatga bo‘linishi g‘oyat shartli tusga ega. Ushbu shartlilik iqtisod 
ilmining otaxoni S.G. Strumilin tomonidan mehnatning ikkita turini: jismoniy va aqliy 
mehnatni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yamiz. Fiziologiya esa o‘zining bergan tahrifi 
bilan bizga shuni mahlum qiladiki, bunday qarama-qarshi qo‘yish uchun yetarlicha asos 
yo‘q. Mehnat – bir butun asab-mushak jarayonidir, hech qanday mushak ishi asab-miya 
yo‘llari va markazlarining tegishli faoliyatisiz amalga osha olmaydi va aksincha, har 
qanday mavhum aqliy mehnat ham aqlli, g‘oyat sust, to‘xtab qolayozgan reflekslar 
tarzida bo‘lsa-da, muqarrar ravishda mushak faoliyati bilan birgalikda kechadi, deb 
asoslanadi. SHu sababli, gap mehnatning aqliy yoki jismoniy funktsiyalari ko‘proqligi 
to‘g‘risidagina borishi mumkin. 
Ijodiy mehnat bir qolipdagi mehnatdan aniq vaziyatlarni tahlil qilish va 
faoliyatning turli sohalarida yangi yechimlarni izlash, fan, texnika va texnologiya, 
sanhat va madaniyat asarlarini yaratish bilan bog‘liqligi tufayli ajralib turadi. Bir 
qolipdagi mehnat ishni bajarishning bir marotaba belgilab qo‘yilgan tartibini 
o‘zgartirishga urinmagan holda, uni o‘ylamay-netmay takrorlayverishga asoslanadi. 

18 
Mehnatning nufuzliligi darajasi – ahamiyatliligi, muhimligi, ommabopligi, 
jozibaliligi bilan ham tavsiflanishi mumkin. Mehnat bunday sifatlarga to‘liq darajada 
ega bo‘lsa, u nufuzli hisoblanadi va aksincha, bularga to‘liq ega bo‘lmasa, nufuzli 
hisoblanmaydi. Mehnatning nufuzliligini baholash, ko‘pincha, sub‘ektiv tusli bo‘ladi, 
shuningdek, konhyunkturaviy sharoitlar ta‘sirida bo‘ladi. Masalan, bundan 15-20 yil 
oldin buxgalter va notariusning mehnati nufuzli hisoblanmas va unga kam haq to‘lanar 
edi, hozirgi davrda esa bozor munosabatlarining rivojlanib borishi bilan, u yaxshi haq 
to‘lanadigan, ancha nufuzli, shu bois g‘oyat ommabop bo‘lgan mehnatdir.
Mehnatning og‘irlik, tig‘izlik, zararlik holati uning muhim xususiyatlari sirasiga 
kiradi. Ushbu mezonga qarab mehnatga haq to‘lash masalalarini hal qilishda mehnat 
mehyoriy og‘irlikdagi, tig‘izlikdagi mehnatga, qulay sharoitlardagi mehnatga; og‘ir, 
tig‘iz, zararli mehnatga; alohida og‘ir, alohida zararli va alohida tig‘iz mehnatga 
ajratiladi. Mehnatni ushbu toifalardan biriga kiritish uchun fiziologik va sanitariya-
gigiena mehyorlari mavjuddir. 
Gap mehnatning xarakteri to‘g‘risida borganida, masala qiyinroq kechadi. 
SHo‘rolar davridagi ijtimoiy-iqtisodiy adabiyotlarda «mehnatning xarakteri» 
kategoriyasi orqali mehnat ijtimoiy tabiatining rivojlanganlik darajasini va ushbu tabiat 
qay tariqa – bevosita yo‘sinda yoki bilvosita bog‘lanishlar yordamida namoyon 
bo‘lishini aks ettiradigan mehnat xarakteri belgilanar, buning ustiga, ushbu 
bog‘lanishlar orasida mehnatkashlarning ishlab chiqarish vositalariga qanday 
munosabatda bo‘lishlari hamda u yoki bu ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyadagi mehnatni 
tavsiflaydigan bahzi boshqa bog‘lanishlar eng muhimlari deb hisoblanar edi. Asosan 
ekspluatatorlik, antagonistik jamiyatlardagi mehnat va «insonni inson ekspluatatsiya 
qilish» mavjud bo‘lmagan noantagonistik jamiyatlardagi mehnat tahlil qilinar edi. 
Noantagonistik jamiyatlar sirasiga «sotsialistik lager» mamlakatlari kiritilar edi. Ushbu 
mahnoda «mehnat xarakteri» kategoriyasi boshqa mafkuraga xizmat qilar va noxoslik, 
moyillik tusda bo‘lar edi.

19 
Haqiqatan ham, aytaylik, ingliz konchisi mehnatining xarakteri sho‘ro konchisi 
mehnatining xarakteridan mohiyatan keskin farq qilar edi. Angliyada ular ko‘proq ish 
haqi olganliklaridan tashqari katta mehnat erkinligiga ega edi.
Mehnatning xarakteri mehnat qanday namoyon bo‘lishini, uning jihatlari, 
belgilari, alohida xossalari va xususiyatlari qandayligini ko‘rsatadi. U xodimning ishlab 
chiqarish vositalari bilan birlashishiga bog‘liq bo‘lib, mehnatning ijtimoiy tabiatini 
belgilaydi. Bozor iqtisodiyoti amal qilayotgan bugungi kunda ishlab chiqarish 
munosabatlari takomillashayotgani, boshqaruv iqtisodiy usullarining amal qilish sohasi 
kengayib borayotgani, samaradorlik va sifatiga, xodimlarning haqiqiy moddiy va 
mahnaviy 
manfaatdorligiga, 
ularning 
chinakam 
xo‘jayinlarga aylanishiga 
yo‘naltiruvchi xo‘jalik yuritishning yangi shakllari, ya‘ni xususiy korxona va 
tadbirkorlik rivoji tufayli mehnat tabiatida o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Ayni paytning 
o‘zida mazkur mehnat mazmuni va funktsiyalaridagi chuqur ijtimoiy-iqtisodiy 
tafovutlar, bir qolipdagi, zerikarli, malakasiz, og‘ir qo‘l mehnati mavjudligi, uning 
zararli sharoitlari hali uzoq vaqt davomida mehnatkashlar ancha qismining ijodiy 
qobiliyatlari namoyon bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi, shaxsning uyg‘un rivojlanishiga, 
mehnatga ongli va ijodiy munosabatni tarbiyalashga halaqit beradi.
Mehnat o‘z tabiatiga qarab konkret va mavhum mehnat, yollanma mehnat, 
yakka tartibdagi va jamoa mehnati, xususiy va ijtimoiy mehnatga bo‘linadi va ular bir-
biridan farqlanadi. 
1. Konkret va mavhum mehnat. Insonning ehtiyojlarini qondirish uchun tabiat 
buyumlarini shaklan o‘zgartirish va moslashtirishga yo‘naltirilgan insonning alohida 
maqsadga muvofiq faoliyati bo‘lgan mehnat muayyan foydali shaklda namoyon bo‘ladi 
va turli istehmol qiymatlari yaratilishi uning yakuni bo‘ladi. Ularni yaratishga 
qaratilgan mehnat konkret mehnat deb nomlanadi. Mehnatning har xil aniq turlarini bir 
xildagi va bir xil o‘lchovli ko‘rinishga keltirish sifat xususiyatlaridan fikran chetga 
chiqib, mehnatning ayrim turlarini ishchi kuchining oddiy sarflariga, fiziologik 
mahnodagi mehnat sarflariga - jismoniy, asabiy va boshqa xil kuch-quvvat sarflariga 
keltirishni taqozo etadi. Ushbu bir xillashtirilgan, bir xildagi va bir xil o‘lchovli mehnat 

20 
mavhum mehnat deyiladi. Konkret mehnat istehmol qiymati, mavhum mehnat esa 
tovar qiymatini yaratadi. 
2. Yollanma mehnat va o‘z-o‘zini yollash. Yollanma mehnat – ishlab chiqarish 
vositalarining egalari bilan shaxsan ozod bo‘lmasalar-da, ishlab chiqarish vositalariga 
ega bo‘lmagan va o‘z mehnatini o‘rniga o‘rin ish haqi ko‘rinishidagi muayyan qiymatni 
olish uchun sotadigan xodimlar o‘rtasida yuzaga keladigan munosabatdir. Yollanma 
mehnat o‘zidan begonalashtirilgan mehnatdir, chunki u yaratgan boylik begona boylik 
sifatida namoyon bo‘ladi. SHu bilan birga, yollanma xodim o‘z ishchi kuchining 
egasidir. Ushbu ishchi kuchi rivojlangan sayin ishchi va uning oilasi rivojlanib borishi 
uchun zarur bo‘lgan shaxsiy mulklarining ko‘payib borishi bilan bog‘liq. Ayni paytda 
o‘z ishini ochgan tadbirkor o‘z mehnatini ishga solish imkonini ham yaratadi va bu 
bilan u o‘z-o‘zini yollaydi. Ayni shunday mehnat insonning tashabbusi rivojlanishi 
uchun imkoniyat beradi, mulkka, mustaqillik, tadbirkorlik kabi sifatlarni 
shakllantirishga hamda ijobiy qobiliyatlarni namoyon etishga mirishkorlik bilan 
munosabatda bo‘lishga ko‘maklashadi. 
3. Yakka tartibdagi va jamoa mehnati – bular mehnatni tashkil etishning o‘ziga 
xos shakllaridir. Mehnat taqsimoti inson faoliyatining ayrim turlari alohidalanishiga, 
ayrim ishlab chiqaruvchilarning alohidalanishiga olib keladi. Yakka tartibdagi mehnat –
ayrim xodimlar yoki mustaqil ishlab chiqaruvchilar yakka tartibdagi tadbirkorlarning 
mehnati. Mehnat taqsimoti biror-bir mahsulot tayyorlash bo‘yicha qisman bajariladigan 
ishlarning alohidalanishiga olib kelib, birgalikdagi kuch-harakatlari tayyor mahsulot 
yaratishga olib kelishi maqsadida xodimlarning mehnat faoliyatini birlashtirish 
zaruratini keltirib chiqaradi. Jamoa mehnati shunday mehnatki, bunda kishilar alohida 
emas, birgalashib, mehnat jamoalarida bo‘lim, laboratoriya, tsex, uchastka, brigadaga 
birlashib ishlaydilar, buning ustiga, jamoaning katta-kichikligi ahamiyatga ega 
bo‘lmaydi. 
4. Xususiy va ijtimoiy mehnat. Ayrim ishlab chiqaruvchilar muayyan tovarlarni 
tayyorlab beradigan tovar ishlab chiqarishida yakka tartibdagi mehnat ishlab chiqarish 
vositalari egalarining farqlangani xo‘jalik, ishlab chiqarish va yuridik jihatlardan 

21 
alohidalanganligi tufayli xususiy mehnat sifatida namoyon bo‘ladi. Har bir ishlab 
chiqaruvchi o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo‘lgan mahsulotlarning barchasini 
ham ishlab chiqaravermay, ularning bir qisminigina tayyorlab chiqarishga 
ixtisoslashadi. SHu sababli har qanday jamiyatda xususiy mehnat hamisha ijtimoiy 
mehnatning bir qismi sifatida namoyon bo‘ladi va ijtimoiy tabiatga ega bo‘ladi, ushbu 
ijtimoiylik bozorda tovarlarning bir-biriga tenglashtirib, almashtirilishi orqali, qiymat 
orqali namoyon bo‘ladi. 
5. Unumli va unumsiz mehnat. Bu masala iqtisodiy adabiyotlarda turlicha talqin 
qilinadi, shuning uchun biz uni ikki xil talqinini keltirmoqchimiz. Birinchi guruh 
olimlarining ehtirof etishicha unumli mehnat - ijtimoiy boylik, yalpi ijtimoiy mahsulot, 
milliy daromadning tabiiy-buyumli shaklini yaratishda bevosita qatnashuvchi 
mehnatdir. Bu shunday mehnatki, unda moddiy nehmatlar, xizmatlar yaratiladi va u 
foyda keltiradi. Unumsiz mehnat ham ijtimoiy va mahnaviy nehmatlarni yaratadigan 
mehnat bo‘lib, bunday mehnatning turi ham ijtimoiy foydalidir, lekin u unumli mehnat 
bo‘lmaydi, chunki moddiylashmaydi, alohida bir mahsulotda mujassamlashmaydi va 
foyda keltirmaydi. Ikkinchi guruh olimlari unumli va unumsiz mehnat to‘g‘risidagi 
tushunchalarga munosabat bildirib, nazariy tahlillarga tayangan holda mehnat unumsiz 
bo‘la olmaydi, degan xulosaga keladilar. Har qanday mehnat – kishilarning ehtiyojlarini 
qondiradigan nehmatlarni, foydali narsalarni ishlab chiqarishdir. U unumli, moddiy va 
nomoddiy bo‘lishi mumkin, lekin bunda ular nehmat bo‘lmasdan qolmaydi. Olim 
yaratgan ilmiy kashfiyot, xuddi shuningdek, huquqshunos, sanhatkor, ijodkor, pedagog, 
sportchi, shifokor, ekskursovod, sartaroshning mehnati – barchasi kishilarning muayyan 
ehtiyojlarini qondiradigan nomoddiy nehmatlardir. Nomoddiy nehmatlar insonning 
madaniy, estetik, bilish ehtiyojlarini qondiradigan mahnaviy nehmat bo‘lishi mumkin. 
Ular kishilarning salomatlik, dam olish, ozodalik, saranjom tashqi ko‘rinish va 
hokazolar borasidagi tabiiy ehtiyojlarini qondiradigan maishiy nehmat bo‘lishi ham 
mumkin. Kishilarning notarius, advokat, prokuror va sudg‘yalar bajaradigan mehnat 
natijasidagi huquqiy himoyalanganligi ham, vakolatli va ijroiya hokimiyat 

22 
organlarining boshqarish faoliyati ham va moddiy ishlab chiqarish sohasiga daxli 
bo‘lmagan ko‘plab boshqa mehnat mahsullari ham nehmat bo‘ladi. 
6. Jonli va o‘tmishdagi mehnat. Jonli mehnat – hozirgi paytda sarflanayotgan va 
natijalari hali nomuayyan bo‘lgan mehnatdir. Ishchi mahlum bir ishni bajarayotganda 
bunga birmuncha ish vaqti – jonli mehnat sarflaydi. Lekin ishchi mahsulot ishlab 
chiqarayotganida o‘tmishdagi mehnatni ham sarflaydi. O‘tmishdagi mehnat o‘zida 
ilgari yaratilgan natijani mujassamlaydi, bular xomashyo va materiallar, energiya, 
dastgohlar, asboblar, kompg‘yuterlar va hokazolardir. Fan-texnika taraqqiyoti 
jarayonida jonli mehnat bilan o‘tmishdagi mehnat sarflari o‘rtasidagi nisbat o‘zgaradi.
Mehnatning foydalaniladigan buyumli elementlari va insonning mehnatda 
qatnashish darajasi bo‘yicha u quyidagi turlarga bo‘linadi: 
1) qo‘l mehnati – mutlaqo qo‘lda yoki mehnatning qo‘l qurollari yordamida 
bajariladi; 
2) mexanizatsiyalashtirilgan mehnat – mehnatning mexanizatsiya-lashtirilgan 
qurollari yordamida amalga oshiriladi (masalan, elektrodrel yordamida parmalab, teshik 
o‘yish, pnevmatik asbobda metalni yamash); 
3) mashinalashgan mehnat – asosiy ish mehnat buyumining shakli, kattaligi, 
tashqi ko‘rinishini o‘zgartirish uchun xodim tomonidan bevosita jismoniy kuch-harakat 
sarflamagan holda boshqariladigan mashina yordamida bajariladi. Bunda xodim 
mashinani boshqarish va uni oziqlashga oid yordamchi ishlarning elementlarinigina 
qo‘lda bajaradi; 
4) avtomatlashtirilgan mehnat – asosiy ish elementlari to‘liq avtomatlashtirilgan, 
yordamchi ish elementlari esa to‘liq yoki qisman avtomatlashtirilgan bo‘ladi. Bu 
jarayonda xodim uskunalar to‘g‘ri va doimiy sozlanishini hamda ularning ish bilan 
ta‘minlanishini nazorat qiladi. 
Kishilarni mehnatga jalb etish usullari bo‘yicha quyidagilar farqlanadi: 
1) iqtisoddan tashqari majburlaydigan mehnat, bunda to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
majburlash o‘rin olgan bo‘ladi. Bunday mehnat shaxsiy erkinlikning cheklanishi bilan 
tavsiflanadi, bunga bevosita qullik va qarzdorlik oqibatidagi qullik misol bo‘la oladi. 

23 
Bevosita majburlashdan tashqari, bunday mehnatga mahmuriy yoki qonunchilik 
tartibida belgilab qo‘yilgan mehyorlar mavjudligi ham sabab bo‘lishi mumkin. 
Masalan, mehnat qilish umumiy majburiyligining o‘rnatilishi ham xuddi shuning 
o‘zidir, sobiq sho‘rolar davrida shunday bo‘lgan edi; 
2) iqtisodiy majburlaydigan mehnat, ya‘ni zarurat bo‘yicha tirikchilikka mablag‘ 
ishlash uchun qilinadigan mehnat. Bunday mehnat kishilarning aksariyat ommasiga xos 
bo‘lgan jarayondir; 
3) ko‘ngilli mehnat, ya‘ni insonning o‘z ixtiyori bilan qiladigan mehnati. Bunday 
mehnat jarayonida inson iqtisodiy jihatdan yetarlicha ta‘minlangan bo‘lib, ishlamasligi 
mumkin bo‘lsa-da, o‘zining mahnaviy va umuminsoniy salohiyatini yuzaga chiqarish 
uchun ishlaganida amalga oshiradi. Bunday inson uchun mehnat qilish - o‘zini 
namoyon etish, o‘z shaxsini mahnaviy jihatdan yuzaga chiqarish vositasidir.
SHunday qilib, biz mehnatning har xil turlarini ko‘rib chiqdik. SHuni aytish 
kerakki, boshqa har qanday tasnif kabi, ushbu tasnif ham shartli tusga ega va 
mehnatning muhim belgilarini ajratib ko‘rsatishga mo‘ljallangan. Real hayotda har 
bir aniq mehnatda yuqorida sanab o‘tilgan barcha belgilar turlicha birikuvlarda 
muhayyo bo‘lishi mumkin. 

Download 1,26 Mb.