Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti

7 
I-bob. Sanoat korxonalarida mehnatni tashkil etishning o’ziga xos 
xususiyatlari va nazariy asoslari 
 
1.1. Mehnatni tashkil etishning nazariy asoslari va mohiyati 
Ijtimoiy hayot maroqli, ayni paytda murakkabdir. Inson jamiyatda yashar ekan 
o‘ziga xos va mos turmush tarzini yaratadi. U hayot kechirish uchun oziq-ovqat topishi, 
uy-joy qurishga, kiyim-bosh tikib olishi va atrof muhitning noqulay ta‘sirlaridan 
himoyalanishi kerak, buning uchun o‘ziga zarur bo‘ltan barcha narsalarni tabiatdan 
qidiradi va topgan materiallaridan foydalanadi. Ayni bir paytda tabiatdan topgan 
materiallar ham insonga yashash uchun ancha qulay shart-sharoitlar yaratish imkonini 
beradi. Inson tabiatdan topgan mazkur materiallarni o‘z foydasi yo‘lida o‘zgartiradi. 
Bunday jarayon davomida inson tomonidai jamiyat ehtiyojlarini qondirish uchun zarur 
bo‘ladigan moddiy va mahnaviy nehmatlar yaratish sohasidagi ―mehnat‖ deb 
ataladigan maqsadga muvofiq faoliyat amalta oshiriladi. 
Binobarin, mehnat mavjud tabiiy, moddiy, aqliy zaxiralarni shaxsiy va ijtimoiy 
ehtiyojlar uchun kerakgti mahsulotga aytantirishda faqat insongagina xos faoliyatdir. 
Mehnat tushunchasi fiziologik nuqtai nazardan aytilganda bu — organizmda 
yig‘ilib qolgan hayot energiyasi tufayli sodir bo‘ladigan asab va mushaklar harakati 
hamda oqsil moddalarning mexanik ishga kirishuv jarayonidir. 
Ayni vaqtda mehnat - bu murakkab ijtimoiy-psixologik jarayon bo‘lib, u 
kishilarning yashashi uchun shart bo‘lgan abadiy tabiiy zaruriyatdir. Mehnat inson bilan 
tabiat o‘rtasida sodir bo‘ladigan shunday jarayonki, unda inson o‘zining faoliyati bilan 
o‘zi va tabiat o‘rtasidagi moddalar almashinuvini bevosita ifodalaydi, tartibga soladi va 
nazorat qiladi. 
Mehnat - bu insonning maqsadga muvofiq ijtimoiy foydali faoliyatidir. Dastlab 
inson o‘z harakatlarining maqsadini aniqlaydi. Maqsadning mavjud bo‘lishi ongli 
mavjudot bo‘lgan insonning mehnatini, masalan, ot yoki mashina bajaradigan ish 
tushunchasidan ajratib turadi. Maqsadga ega bo‘lgan inson tabiat inhomi — bug‘doy 

8 
yoki javdar, yog‘och yoki loy, paxta tolasi, jun yoki teridan foydalanib, yangi mahsulot 
yaratadi, ya‘ni o‘z organizmining jismoniy va aqliy quvvatidan foydalanib, mehnat 
harakatlarini ongli ravishda va izchillik bilan bajaradi. 
Inson o‘z mehnatining maqsadi, usuli va natijasini aniqlash davomida, qanday 
mahsulotlar qancha miqdorda va qachon ishlab chiqarilishi kerak, bu mahsulotlarni 
qandan resurslardan, qay tarzda, qanday texnologiya yordamida ishlab chiqarish kerak, 
bu mahsulotlar kim uchun ishlab chiqarilishi kerak degan uchta muhim masalani hal 
qiladi. Binobarin, birinchi masalada mehnat ongli faoliyat, ikkinchisida — ishchi 
kuchini takror ishlab chiqarish, uchinchidan — ijtimoiy foydali faoliyat sifatida 
namoyon bo‘ladi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy turmushda mehnat tushunchasi bilan bir qatorda ish 
tushunchasidan ham keng foydalaniladi. 
Ish deganda tabiat va inson tomonidan birlashgan xarakterlarining ob‘ektiv 
natijasi tushuniladi. Mexanik tarzda bu natija mahlum bir qarshilikni yengish uchun 
sarflanayotgan energiya miqdori bilan o‘lchanadi. 
Mehnat va ishning miqdori sarflangan vaqt — energiya bilan o‘lchansada, ularni 
bir-biri bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri tenglashtirish mumkin emas. 
Mehnat insonning aqliy-fiziologik faoliyati bo‘lib, unga to‘g‘ri keladigan ish bu 
jarayonning ob‘ektiv natijasi hisoblanadn. Biror mahsulot ishlab chiqarish uchun 
sarflangan mehnat va ish miqdorini bir xil o‘lchovda, ya‘ni kilogrammometrda 
aniqlanganda ishning miqdori mehnat sarfining bir qisminigina, yoki aniqroq qilib 
ayotganda 20 — 30 % ini, ayrim hollarda esa undan ham ancha kam miqdorini tashkil 
etishi mumkin. Bajarilgan ishning miqdorini, jamiyat ahzolari tomonidan mehnatning 
sarflangan miqdoriga tenglashtirish yoki bir xil o‘lchovda o‘lchash ham noto‘g‘ri
bo‘ladi. Faoliyag jarayonida mexanik harakatlar qilinib katta hajmdagi ish mikdori 
bajarilishi mumkin, lekin bu faoliyat inson mehnatining mahsuli bo‘lganligi uchun 
mehnatga nisbatan tor va chegaralangan faoliyatdir. Mehnat va ish tushunchasi bir-biri 

9 
bilan solishtirilganda, ish mehnatning mahsuli degan xulosaga kelamiz. SHu bois uning 
son va sifat ko‘rsatkichlarini tahlil qilish mumkin. 
Hatto mehnat va ish so‘zlari ingliz tilida ham o‘z mazmuni bilan har xil mahnoni 
bildiradi. Masalan, ish so‘zi (inglizcha wogk) kishining intilishi va harakati mahnosini 
emas, balki muayyan natija sifatida tushuniladi. Mehnat deyilganda esa (inglizcha 
―Job‖) konkret natijadan qatg‘iy nazar insonning xarakati, intilishi va energiya sarflashi 
kabi faoliyatlari tushuniladi. 
Inson kuch-quvvatining sarflanish darajasi faoliyat turiga va ishlatiladigan 
mehnat vositalariga bog‘liq bo‘ladi. SHunday qilib, agar mehnat jarayonini 
tasvirlaydigan bo‘lsak, u uchta asosiy tarkibiy qismni o‘z ichiga oladi: 
- xomashyo materiali (mehnat predmetlari); 
- mehnat vositalari; 
- jonli mehnat sarflari. 
Ana shu uchta tarkibiy qismning o‘zaro ta‘sir ko‘rsatish natijasi mehnat 
mahsuloti — tabiatning yangi mahsuloti bo‘lib, u inson ehtiyojlariga moslashgan 
bo‘ladi. Bular: yig‘ib-terib olingan paxta hosili; parvarish qilingan chorva mollari, 
barpo etilgan uy yoki ko‘prik, tikilgan kiyim yoki poyafzallardan tashkil topishi 
mumkin. Mehnat predmetlari (xomashyo va materiallar) va mehnat vositalari (ishlab 
chiqarish vositalari) jonli mehnat jarayoniga qo‘shilmasa, ular o‘z-o‘zidan faoliyat 
ko‘rsatavermaydi. Jonli mehnat sarfi o‘z navbatida faqat kishilarning tabiatga 
munosabatidan iborat bo‘libgina qolmay, balki amalga oshirilayotgan jarayon 
qatnashchilari o‘rtasidagi munosabatdan ham iboratdir. Binobarin, mehnat faoliyati 
jonli mehnatning moddiy shart-sharoitlarini hosil qiluvchi ishlab chiqarish vositalarisiz 
mavjud bo‘lishi mumkin emas. SHuning uchun ham mehnat jarayoni uning uchta 
asosiy jihatini mexanik ravishda birlashtirishdan iborat bo‘lmay, balki ularning uzviy 
birligidan iboratdir, uning hal qiluvchi omillari esa insonning o‘zi va uning mehnat 
faoliyatidir. 

10 
Mehnat jarayonida inson mehnat faoliyatidan ko‘zda tutilgan maqsadga erishish 
uchun mehnat vositalari yordamida mehnat predmetidan foydalanib, jonli mehnat sarfi 
bilan o‘zaro muloqotga kirishadi va bu bilan hayot uchun zarur bo‘lgan yangi mahsulot 
yaratadi. Bunday mahsulotni ishlab chiqarish jarayonining barcha uch jihati: xomashyo 
va materiallar, mehnat vositalari, qurollari va jonli mehnat sarflari birlashib mehnat 
mahsuloti yaratadi. 
Mehnat ijtimoiy-iqtisodiy, texnologik, aqliy-hissiy, fizikaviy-kimyoviy, biologik 
va boshqa qonuniy hodisalarning uyg‘unlashuvi natijasi — majmui jarayonidir. 
Mehnat predmetlariga yer osti qazilmalari, tabiiy va sunhiy xomashyo va 
materiallar, yarim fabrikatlar va komplektlashtiriladigan jihozlar; energiyaviy, moddiy 
va axborot oqimlari kiradi. Ishchi kuchi mehnat predmetlarini mehnat vositalari orqali 
o‘zgartiradi. 
Mehnat vositalariga mashinalar, uskuna va qurilmalar; ish qurollari va boshqa 
texnologik ishlanma turlari; dasturiy-ta‘minot vositalari; ish joyining tashkiliy ta‘minoti 
va boshqalar kiradi. 
Mehnat — boylik manbaidir. U inson faoliyatining birinchi va zarur sharti 
hisoblanadi. Inson va jamiyat taraqqiyotining tarixi bu jarayonda mehnatning hal 
qiluvchi ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Odamlar atrofdagi tabiatni 
o‘zgartirar ekanlar, umrining o‘zgarib borayotgan ehtiyojlari ta‘sirida o‘z tabiatlarini 
ham o‘zgartiradilar: bilimlarini boyitib, qobiliyatlarini rivojlantiradilar va yangi 
ko‘nikmalar hosil qiladilar.
Mehnat o‘zining tarkibiy rivoji jarayonida jiddiy ravishda murakkablashdi: inson 
tobora murakkabroq va xilma-xilroq operatsiya va ishlarni bajara boshladi, tobora 
uyushgan mehnat vositalarini ishlab chiqarib, o‘z oldiga ancha yuksakroq maqsadlar 
qo‘yish va ularga erishish mukammal bo‘lib bordi.
Jamiyat rivojlanib borgan sari inson faoliyati mashinalar, mexanizmlar 
yaratishga, oldindan berilgan xossalarga muvofiq va tabiatda uchramaydigan 

11 
materiallarni vujudga keltirish kashfiyot va sanhat asarlari, ilmiy kashfiyotlar yaratishga 
qaratilgan. 
O‘rta Osiyo SHarkda, ilg‘or tafakkur markazlariga aylanib, Forobiy, Ibn Sino, 
Beruniy, Yusuf Xos Hojib, Nizom ul Mulk, al Buxoriy, Amir Temur va boshqa 
vatandoshlarimizning ilmiy qarashlari faxrlidir. 
O‘zbek davlatchiligining poydevorini vujudga keltirgan Amir Temur ham o‘z 
davrida insonning yashashi, hayot kechirishi uchun tabiiy resurslarni tayyor mahsulotga 
aylantirishda mehnatning roliga katta baho berar edi. „Temur tuzuklari"da 
ko‘rsatilganidek, „Dehqonlar va raiyatdan qaysi birining dehqonchilik qilishga qurbi 
yetmasa, kerakli uskunalarni yetkazib unga yordam berilsin", — deb ko‘rsatma berar 
ekan, mehnat qurolisiz boylik yaratish mumkin emasligini u yaxshi bilar edi. 
Fan-texnika tarakqiyoti ta‘siri bilan shunday jarayonlar, chunonchi ishlab 
chiqarishni kompleks mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish, axborotlar texnologiyasini 
keng joriy etish va uni tashkil etishni tubdan takomillashtirish natijasida jismoniy 
mehnat mazmuning muntazam o‘zgarishi sodir bo‘lmoqda.
Jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojining qudratli omili fandir, aniqrog‘i 
fanning ishlab chiqarish bilan uzviy birikib ketishidir, chunki fan-texnika taraqqiyogi 
faqat yanga energiya turlari, yashi materiallar, elektron-hisoblash mashinalari va hatto 
ishlab chikarishni kompleks mexanizatsiyalashni shunchaki tadbiq etishni emas, balki 
ishlab chiqarishning bugun texnikaviy negizini, uni tashkil etish va boshqarish 
takomillashtirishni talab etadi. 
Hozirgi sharoigda mehnat jarayoni quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: 
1. mehnat jarayonining intellekgual potentsiali ortadi, bu esa aqliy mehnat 
rolining kuchayishida, xodimning o‘z faoliyati natijalariga ongli va mashuliyat bilan 
munosabatda bo‘lishining ortishida namoyon bo‘ladi; 
2. mehnat xarajatlari moddiy qismining ulushi ortadi. Mehnat vositalari 
(mashinalar, asbob-uskunalar, mexanizmlar va shu kabilar) bilan bog‘liq buyumlashgan 
mehnat ulushining ko‘payishi fan-texnika taraqqiyotining erishgan yutuqlari bilan 

12 
bog‘liq bo‘lib, inson cheklangan jismoniy imkoniyatlari sharoitida mehnat unumdorligi 
va samaradorligining ortishida hal etuvchi omil bo‘lib xizmat qiladi; 
- mehnat jarayoni ijtimoiy jihatining ahamiyati ortadi. Hozirgi vaqtda 
mehnat unumdorligining o‘sish omillari faqat xodim malakasini yoki uning 
mehnatini mexanizatsiyalash darajasini oshirish bilangina emas, balki inson 
salomatligining ahvoli, uning kayfiyati, oiladagi, jamoadagi va umuman 
jamiyatdagi munosabatlariga ham bog‘liqdir.
O‘zbekiston Respublikasida mehnatga oid munosabatlar mehnat to‘g‘risidagi 
qonun hujjatlari, jamoa kelishuvlari, shuningdek, jamoa shartnomalari va boshqa lokal 
normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi. Mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga 
O‘zbekiston Respublikasining «Mehnat Kodeksi», «Aholini ish bilan ta‘minlash 
tug‘risida»gi qonuni va bu qonunga Mehnat vazirligi tomonidan tayyorlangan sharhlar 
hamda mehnat va uni tashkil etish bo‘yicha davlat xokimiyatining boshqa vakillik va 
ijroiya organlari o‘z vakolatlari doirasida qabul qiladigan qarorlar kiradi. 
Mehnat vazifasining intellektual darajasi unda mavjud aqliy va jismoniy mehnat 
unsurlarining hissasi, shuningdek, ijodiy va oddiy (noijodiy) mehnat hissasiga bog‘liq 
holda farqlanadi. Mehnat vazifasining malakalilik darajasi uning chegarasi va tarkibi: 
tarkibiy qismlar va bu tarkibiy qismlarning miqdori, ularning rang–barangligi, 
yangiligi, shuningdek, ijro shart-sharoiti orqali aniqlanadi. Mazkur belgini u yoki bu 
xodimga tatbiqan baholash qabul qilingan tarif tizimiga muvofiq uning razryadiga 
moslab amalga oshiriladi. SHunday qilib, mehnatning tabiati va mazmuni tasnifiy 
alomatlar sifatida o‘zaro aloqadordir.
Mehnat predmeti va mahsuli bo‘yicha mehnat turlarining tasnifi mehnatni 
professional, funktsional va tarmoq nuqtai nazaridan farqlashga asoslanadi. Mehnatning 
professional belgisiga ko‘ra, ilmiy yoxud tadqiqotchilik, muhandislik, boshqaruv, ishlab 
chiqarish, mahrifiy, tibbiy va boshqa turlarini, ajratib ko‘rsatish mumkin. Funktsional 
belgisiga ko‘ra, mehnat turlari ularning qay maqsadga yo‘naltirilgani, tatbiq etilish 
sohasi va xo‘jalik faoliyati iqtisodiy turkumidagi funktsional roliga bog‘liq holda 
tarkibiy qismlarga ajratiladi. Uch bosqich – ishlab chiqarish, taqsimot va istehmolni 

13 
bo‘lib ajratuvchi mahmuriy – rejalashtirish tizimida amal qilinganidan farqli o‘laroq, 
bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy turmushning tarkibi tubdan o‘zgaradi.
Mehnat mazmunini tahlil qilish vaqtida mehnat jarayonida quyidagi funktsiyalar 
amalga oshirilishi hisobga olinadi: 

zarur mehnat operatsiyalari tizimining maqsadi va uni tayyorlash bilan bog‘liq 
bo‘lgan mantiqiy funktsiya; 

ijro etuvchilik funktsiyasi - ishlab chiqaruvchi kuchlarning holatiga bog‘liq 
ravishda mehnat vositalarini turli usullar bilan harakatga keltirish va mehnat 
predmetlariga bevosita ta‘sir ko‘rsatish; 

qayd etish va nazorat qilish funktsiyasi - texnologiya jarayonini, belgilangan 
dasturni bajarishning borishini kuzatish; 

tartibga solish funktsiyasi - berilgan dasturni tuzatish, unga aniqlik kiritish. 
Bu aytib o‘tilgan funktsiyalardan har biri ayrim olingan xodimning 
mehnatida mahlum darajada ishtirok etishi mumkin, lekin u, albatta, yalpi 
mehnatga ham xos bo‘ladi. Inson mehnat faoliyatida qaysi funktsiya ustunlik 
qilishiga qarab aqliy va jismoniy mehnat funktsiyalarining muayyan nisbati qaror 
topadi.
Mehnat xususiyatini belgilovchi ishlab chiqarish munosabatlari tizimining 
asosiy elementlari quyidagilardir: 

mehnatkashlarning ishlab chiqarish vositalariga munosabati, ishlab chiqarish 
vositalarining mulkchilik shakli; 

bevosita ishlab chiqaruvchilar amalga oshirayotgan mehnatning maqsadi, shaxs 
mehnati bilan jamiyat umumiy mehnati o‘rtasidagi bog‘liqlik (mehnatning 
ijtimoiy tabiati namoyon bo‘lish shaklini ifodalaydi); 

ijtimoiy guruhlar (sinflar)ning ishlab chiqarish vositalariga munosabatlari, 
xodimlarning tayyorgarlik darajasidagi va ularning ishlab chiqarish jarayonida 
xilma-xil funktsiyalarni bajarishidagi farqlar taqozo qilgan mehnatdagi ijtimoiy 
tafovutlar darajasi. Ishlab chiqarish usulining bu tomonlari, o‘z navbatida, ishlab 
chiqaruvchilarning o‘z-o‘zining mehnatiga munosabatini, mehnat mahsulotlarini 

14 
taqsimlash munosabatlarini, shuningdek, jamiyatdagi mehnatni tashkil etish 
usulini belgilaydi.
Mehnatning xilma-xil turlari bor va ularning butun xilma-xilligini quyidagi 
mezonlar bo‘yicha: mehnatning mazmuni, tabiati, natijalari, foydalaniladigan buyumli 
elementlari va inson qatnashuvining turli darajasi, kishilarni mehnatga jalb etish usullari 
bo‘yicha ajratib tasniflash mumkin. 
Mehnat 
mazmuni – ishlarning 
kasbiy 
mansubligi, 
ularning 
tarkibiy 
murakkabligi, bajarishdagi izchilligi bilan belgilanadigan mehnat elementlari 
yig‘indisidir. 
Mazmuni bo‘yicha quyidagilar ajratiladi: moddiy ishlab chiqarish, xizmatlar, 
fan, madaniyat va sanhat sohasidagi, boshqa sohalardagi mehnat; moddiy va nomoddiy 
ishlab chiqarish ayrim tarmoqlaridagi mehnat, masalan, mashinasozlik, yengil sanoat va 
oziq-ovqat sanoatidagi, qurilishdagi, qishloq xo‘jaligidagi, transportdagi va 
hokazolardagi mehnat; faoliyat turlari bo‘yicha mehnat – xususiy tadbirkor, rahbar, 
mutaxassis, xizmatchi, olim, muhandis, ishchi, fermer va shu kabilar mehnati va 
nihoyat, kasblar va mutaxassisliklar bo‘yicha mehnat. Masalan, muhandis-texnolog, 
yig‘uvchi-chilangar, kombaynchi, rassom, sozanda, sotuvchi, ilmiy xodim, muhosib, 
fermer va boshqalar mehnatining mazmuni faoliyat har bir turining o‘ziga xos 
xususiyatlarini tavsiflash yo‘li bilan aniq belgilanishi mumkin. Mehnatning mazmuni 
tarif-malaka ma‘lumotnomalarida, bo‘linmalar to‘g‘risidagi nizomlar va lavozim 
yo‘riqnomalarida aks ettiriladi. 
Mehnat turlarining xarakteri va mazmuni bo‘yicha tasniflanishi ikki jihatdan –
ijtimoiy jihatdan va tuzilishi jihatidan ko‘rib chiqiladi. Mehnatning ijtimoiy xarakteri 
ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik shakli bilan bog‘liq. Ushbu belgi bo‘yicha 
xususiy mehnat (mulkdor yoki ijarachi mehnati) va yollanma mehnat farqlanadi. 
Mahlum mahnoda mehnatning xarakteri uning ikki tashkiliy shakli – yakka tartibdagi 
mehnat va jamoa mehnatning ajratilishida o‘z aksini topadi. Bundan tashqari, 
mehnatning ijtimoiy xarakteri mehnatga undash usullarining (istak, anglangan zarurat, 
majburlash) shakllanishida namoyon bo‘ladi. 

15 
Mehnat mazmuni nuqtai nazaridan olib qaraganda mehnat jarayoni insonning 
mehnat qurollari va buyumlari bilan o‘zaro aloqadorligi, har biri muayyan mahsulot 
tayyorlanishi bilan tugallanadigan mehnat davrlarining o‘ziga xos takrorlanishidir. 
Ushbu jarayonda quyidagi funktsiyalar: 1) maqsadni belgilash va mehnat jarayonini 
tayyorlash bilan bog‘liq bo‘lgan mantiqiy funktsiya; 2) xarakatga keltirish va mehnat 
buyumiga bevosita ta‘sir etish bilan bog‘liq ijrochilik funktsiyasi; 3) ro‘yxatga olish va 
nazorat qilish bilan bog‘liq texnologik jarayonni, belgilangan dastur bajarilishining 
borishini kuzatish funktsiyasi; 4) oldindan belgilangan dasturni tuzatish, aniqlashtirish 
va tartibga solish funktsiyasi. 
Mehnatning mazmuni mehnat jarayonida u yoki bu funktsiyalarning 
mavjudligiga bog‘liq bo‘ladi va mehnatni tuzilmaviy jihatdan tavsiflaydi. Mehnatning 
mazmuni nihoyatda xilma-xilligi bilan ajralib turadi va ishlab chiqaruvchi kuchlar 
hamda texnika-texnologiyaning rivojlanganlik darajasini ko‘rsatadi. 

Download 1.26 Mb.