24
xarajatlari kamroq bo‘ladi. Mehnat samarodorligi mahsuldorligi mehnat ko‘rsatkichi
bilan o‘lchanadi.
Mehnat unumdorligi - xodimlar mehnat faoliyatining
iqtisodiy samaradorligi
ko‘rsatkichidir. U ishlab chiqarilgan mahsulot yoki ko‘rsatilgan xizmatlar miqdorining
mehnat xarajatlariga nisbatan, ya‘ni mehnat xarajatlari birligi hisobiga ishlab
chiqarilgan mahsulot bilan belgilanadi. Jamiyatning rivojlanishi va uning barcha
ahzolari farovonligi darajasi mehnat unumdorligi darajasi va uning o‘sishiga bog‘liqdir.
Bundan
tashqari, mehnat unumdorligi darajasi ishlab chiqarish usulini ham, hatto
ijtimoiy - siyosiy tuzumning o‘zini ham belgilab beradi.
Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi mehnat samaradorligi va natijadorligining
barcha
jihatlarini aks ettirmaydi, masalan, u mehnat sifatini hisobga olmaydi, bundan
tashqari, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish zarurligini ifodalamaydi. «Mehnat
unumdorligi» tushunchasiga o‘z ahamiyati jihatidan yaqin,
lekin mazmunan yanada
kengroq bo‘lgan tushuncha «mehnat samaradorligi» tushunchasidir. Mehnat
samaradorligi eng kam mehnat xarajatlari bilan yuqori mehnat natijadorligiga erishish
darajasini ifodalaydi. Mehnat samaradorligi mehnat unumdorligidan farqli o‘laroq faqat
mehnatning miqdor ko‘rsatkichlarini emas, shu bilan birga sifat natijalarini ham
ifodalaydi. Mehnat samaradorligi ko‘rsatkichining yana bir muhim ustunligi unda
mehnat resurslarini tejashning aks etishidir.
Mehnat unumdorligi qanchalik yuqori bo‘lsa, ish sifati zarur darajada bo‘lgani
holda mehnat xarajatlari qanchalik kam bo‘lsa, mehnat samaradorligi shunchalik yuqori
bo‘ladi. Tadbirkor korxona egasi uchun vaqt birligi ichida
qanday ishlab chiqarish
darajasiga erishilgani emas, shu bilan birga u qanday mehnat xarajatlari bilan ta‘min
etilgani ham muhimdir. Mehnat xarajatlar xodimlar soni va mehnatga to‘langan haq
xarajatlari bilan o‘lchanadi. Unisi ham, bunisi ham ish vaqti bilan o‘lchanishi mumkin.
SHuning uchun ham mehnat samaradorligini tahlil qilganda vaqt birligi ichida
sarflangan mehnat xarajatlari ham, shu bilan birga uning tuzilishi hisobga olingan holda
ham qarab chiqiladi.
25
Mehnat unumdorligini hisoblashda quyidagilarni ta‘minlash imkonini beradigan
uslubiyot ideal hisoblanishi mumkin:
korxona ishning ijtimoiy qadriyatlar bilan bog‘liqligi;
xodimga rag‘batlantiruvchi ta‘sir ko‘rsatish:
mehnat unumdorligining umumiy va xususiy ko‘rsatkichlari bir o‘lchov bilan
o‘lchanishi mumkinligi;
mehnat miqdori bilan sifati o‘rtasidagi bog‘liqlik.
Har qanday mahsulot, buyum, xizmatda jonli
va buyumlashgan mehnat
jamlangan bo‘ladi. Bunday jami mehnat tufayli moddiy boyliklar yaratiladi.
Jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojlanib borgan sari jonli mehnat
moddiylashgan mehnatning tobora ko‘proq massasini qamrab oladi. Natijada jami
mehnatda moddiylashgan mehnatning ulushi ko‘payib borgan sari jonli mehnatning
ulushi kamayib boradi. Bu mehnat unumdorligi oshganligining asosiy belgisidir. Ishlab
chiqarishning takomillashib borishi va fan-texnika taraqqiyoti
mehnat unumdorligi
oshishining asosiy shartlaridir. Yangi texnologik jarayonlar, materiallar va
avtomatlashtirish vositalarining joriy etilishi mehnatni mexanizatsiyalash darajasining
ortishiga olib keladi. Bu ko‘rsatkichni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin:
%
100
