|
Mavzu: Ishlab chiqarish va uni joylashtirishga ta`sir etuvchi omillar. Reja: Kirish
|
| bet | 6/10 | | Sana | 25.05.2024 | | Hajmi | 0,68 Mb. | | #254080 |
Bog'liq Ishlab chiqarish va uni joylashtirishga ta`sir etuvchi omillar Kurs Ishi ..Yoqilg‘i
Ko‘mir havzalari qora metallurgiya sanoatining dastlabki bosqichi (cho‘yan eritish)ni loyihalashtirishda asosiy rol o‘ynaydi. Ammo uning ta’siri har doim ham yetakchi kuchga ega emas.
Qora metallurgiya (cho‘yan erituvchi) zavodlarini joylashtirish qonuniyatlari bir xil emas. Ma’lumki, qazib olinadigan temir rudasining taxminan 48-50 foizi foydali, bu «o‘rtacha» raqam hamma joyda ham bir xil emas, ayrim konlarda temirning qazib olinadigan rudadagi ulushi atigi 17-19 foizni tashkil etadi. Bunday konlarga Uraldagi Kochkonar yoki Qoraqalpog‘istondagi Tebinbuloq konlarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bu yerlardan qazib olinadigan rudani bevosita domna pechlarida eritib bo‘lmaydi, zero unda kerakli mineraldan ko‘ra foydasiz jinslar ko‘proq. Shuning uchun bu ruda dastlab boyitilishi va uning tarkibidagi foydali mineralning hissasi oshirilishi lozim. Boyitilganidan so‘ng ruda tarkibidagi temirning (rangli metallar uchun boyitish jarayoni ayniqsa muhim, chunki ularning rudalar tarkibidagi ulushi ancha past) miqdori bir necha barobar ortadi.
Ammo bu bilan ham uning hissasi yetarlicha bo‘lmaydi. Shuning uchun metallurgiya korxonalari ko‘proq xomashyo rayoniga yaqinroq joylashtiriladi. Ba’zi metallurgiya zavodlari xomashyo va yoqilg‘i rayonlari o‘rtasida joylashgan, zero mazkur sanoat tarmog‘i uchun bu ikki omilning ahamiyati deyarli bir xil. Bunga yorqin misol bo‘lib Cherepoves metallurgiya kombinatini (Rossiya Federatsiyasi) ko‘rsatish mumkin. U Pechora kokslanuvchi ko‘mir havzasi bilan Kola yarimoroli temir rudasi konlarining o‘rtasida qurilgan.
Yoqilgʻi — yonganda muayyan miqdorda issiqlik ajratadigan uglerod va uglevodorodli moddalar, energiya manbai. Qattiq, suyuq va gaz holatida boʻladi, tabiiy hamda sunʼiy xillarga boʻlinadi. Tabiiy qattiq Yoqilgʻi — yogʻoch, torf, slanets, toshkoʻmir, antratsit va b., sunʼiy Yoqilgʻi — pista koʻmir, koks, aglomerat va b. Tabiiy suyuq Yoqilgʻi — neft, sunʼiysi — benzin, kerosin, mazut va b., tabiiy gazeimon Yoqilgʻi — tabiiy gaz, sunʼiysi — domna gazi, generator gazi va b. Atom energiyasi va yarimoʻtkazgichlardan foydalanish texnikasi hamda nazariyasining rivojlanishi bilan yangi xil Yoqilgʻi — yadro Yoqilgʻisi paydo boʻldi. Iqtisodiy nuqtai nazardan eng arzon Yoqilgʻi —neft va tabiiy gaz. Dvigatellarda ishlatiladigan Yoqilgʻi (mas, benzin, kerosin, yadro Yoqilgʻisi, reaktiv Yoqilgʻi va b.) yonilgʻi deb ataladi. Har qanday Yoqilgʻi va yonilgʻi issiqlik ajratuvchanl i k xossasi bilan ifodalanadi. Jadvalda ish holatidagi, yaʼni isteʼmolchilarga beriladigan holatdagi Yoqilgʻi va yonilgilarning issiqlik ajratuvchanligi (kaloriyasi) keltirilgan: YO.ning turli xillari haqidagi maʼlumotlar tegishli maqolalarda beriladi (mas, gazlar, koʻmir, ushin, torf va q. k.).
Yoqilgʻi bu — issiqlik va yorugʻlik olish, shuningdek, energiya ishlab chiqarish uchun yoqiladigan modda. Yonish jarayoni kimyoviy reaksiyadir. Modda havodagi kislorod bilan birikib, energiya chiqaradi. Energiya issiqlik va yorugʻlik shaklida chiqariladi. Yoqilgʻi tarkibidagi energiyaning kelib chiqish manbasi quyoshdir. Yoqilgʻi olinadigan oʻsimliklar quyosh nurlari energiyasidan oʻz toʻqimalarini rivojlantirish uchun foydalanadi. Yonayotgan yogʻoch va pista koʻmir oʻsimliklar toʻplagan energiyani chiqaradi. Koʻmir va neftni yoqqanimizda esa millionlab yillar oldin yashagan oʻsimliklar toʻplagan energiyadan foydalanamiz.
Turli xil yoqilgʻilar turlari mavjud va aslida yonadigan hamma narsani yoqilgʻi deb atash mumkin. Odatda yogʻoch, koʻmir, tabiiy gaz va benzin yoqilgʻi deb ataladi. Yoqilgʻi qattiq, suyuq va gaz holidagi turlarga tasniflanishi mumkin. Bundan tashqari, uni kelib chiqishiga koʻra, tabiiy, kimyoviy yoki metall asosidagi deb tasniflanishi ham mumkin. Yogʻoch odam ishlatgan birinchi yoqilgʻi boʻlib, u koʻp asrlar davomida eng muhimi boʻlib qolgan. Uni olish osonroq va arzonroq boʻlgan. Ammo XVI asrga kelib Yevropada yogʻoch miqdori kamayib ketgan va koʻmirdan foydalanish boshlangan. Koʻmir tarkibida uglerodning ulushi katta.
Uglerod yoqilgʻilarning aksariyatidagi eng muhim element hisoblanadi. Tarkibida uglerod ulushi katta boʻlgan yoqilgʻi bir tekis yonib, koʻproq issiq beradi. Toshkoʻmir yoki antratsit koʻmirning qolgan turlariga qaraganda koʻproq uglerodga ega boʻlgani uchun u kamroq tutun va kul hosil qiladi. Eng ahamiyatli suyuq yoqilgʻilar hisoblanadigan kerosin, benzin va yonuvchan moylar neftdan olinadi.
Fotoalbom yoqilg'i - bu yoqilg'i sifatida qazib olinadigan va yondiriladigan, o'lik o'simliklar va hayvonlarning qoldiqlaridan yer qobig'ida tabiiy ravishda hosil bo'lgan uglevodorodli materialdir. Asosiy qazib olinadigan yoqilg'i ko'mir, xom neft va tabiiy gazdir. Fotoalbom yoqilg'ilarni to'g'ridan-to'g'ri issiqlik bilan ta'minlash (masalan, pishirish yoki isitish uchun), dvigatellarni quvvatlantirish (avtomobillardagi ichki yonuv dvigatellari kabi) yoki elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun yondirilishi mumkin. Ba'zi qazilma yoqilg'ilar yonishdan oldin kerosin, benzin va propan kabi maxsulotlarga qayta ishlanadi. Fotoalbom yoqilg'ilarning kelib chiqishini quydagicha tushinish mumkin, ya'ni: fotosintez natijasida hosil bo'lgan organik molekulalarni (ko'milgan o'lik organizmlar) anaerobik parchalanishidir.
2019-yilda dunyoda birlamchi energiya iste'molining 84 foizi va elektr energiyasining 64 foizi fotoalbom yoqilg'ilarga to'g'ri keldi. Qazib olinadigan yoqilg'ining keng miqyosda yonishi atrof- muhitga jiddiy zarar yetkazadi. Inson faoliyati natijasida hosil bo'lgan karbonat angidridning (CO 2 ) 80% dan ortig'i ularni yoqish natijasida hosil bo'ladi. Yerdagi tabiiy jarayonlar, buning faqat kichik bir qismini olib tashlashi mumkin. Shu sababli, atmosferadagi karbonat angidridning yiliga milliard tonnaga ko'payishi kuzatilmoqda. Fotoalbom yoqilg'ilarning yonishi global isish va okeanlarning kislotalanishiga olib keladigan issiqxona gazlari emissiyasining asosiy manbayi hisoblanadi. Bundan tashqari, havo ifloslanishi tufayli o'limning ortishi qazib olinadigan yoqilg'i zarralari bilan bog'liq. Hisob-kitoblarga ko'ra, bu global yalpi ichki mahsulotning 3% dan ortig'ini tashkil qiladi va qazib olinadigan yoqilg'idan voz kechish har yili millionlab odamlarning hayotini saqlab qoladi.
2021-yilda Xalqaro energetika agentligi, agar global iqtisodiyot va jamiyat iqlim o'zgarishining eng yomon ta'siridan qochishni va iqlim o'zgarishini yumshatish bo'yicha xalqaro maqsadlarga erishishni istasa, qazib olinadigan yoqilg'ini qazib olish bo'yicha yangi loyihalarni amalga oshirishni to'xtatish kerak degan xulosaga keldi.
Fotoalbom yoqilg'ilarning millionlab yillar davomida yer qobig'idagi issiqlik va bosim ta'sirida o'lik o'simliklarning toshga aylangan qoldiqlaridan hosil bo'lishi haqidagi nazariya birinchi marta Andreas Libavius tomonidan 1597-yilda "Alchemia " asarida, keyinroq Mixail Lomonosov tomonidan qo'llanilgan.
Million yillar avval anoksik sharoitda ko'p miqdorda nobud bo'lgan va cho'kkan suv fitoplanktonlari va zooplanktonlar anaerobik parchalanish natijasida neft va tabiiy gaz hosil qila boshladilar. Geologik vaqt o'tishi bilan bu organik moddalar loy bilan aralashib, noorganik cho'kindilarning keyingi og'ir qatlamlari ostida ko'mildi. Natijada paydo bo'lgan yuqori harorat va bosim organik moddalarning kimyoviy jihatdan o'zgarishiga olib keldi.
Yer usti o'simliklari ko'mir va metan hosil qilishga moyil hisoblanadi. Ko'mir konlarining aksariyati Yer tarixining karbon davriga to'g'ri keladi. Yer usti o'simliklari tabiiy gaz manbayi bo'lgan III turdagi kerogenlarni ham hosil qiladi. Fotoalbom yoqilg'ilar doimiy ravishda tabiiy jarayonlar natijasida hosil bo'lishiga qaramasdan, ular qayta tiklanmaydigan resurslar sifatida tasniflanadi, chunki ularning shakllanishi uchun millionlab yillar kerak bo'ladi va ma'lum bo'lgan zaxiralar yangilari paydo bo'lishiga qaraganda ancha tezroq tugaydi.
|
| |
