|
Mavzu: Ishlab chiqarish va uni joylashtirishga ta`sir etuvchi omillar. Reja: Kirish
|
| bet | 4/10 | | Sana | 25.05.2024 | | Hajmi | 0,68 Mb. | | #254080 |
Bog'liq Ishlab chiqarish va uni joylashtirishga ta`sir etuvchi omillar Kurs Ishi ..Asosiy qism
Xomashyo.
Xomashyo – bu ishlab chiqarish jarayonida tayyor mahsulot yaratish uchun ishlatiladigan tabiiy yoki yarim tayyor materiallar. Ular sanoat tarmoqlarining asosiy kirish manbasi bo'lib, ishlab chiqarish jarayonining birinchi bosqichida ishlatiladi. Xomashyo turli xil shakllarda bo'lishi mumkin, masalan, minerallar, neft, yog'och, qishloq xo'jaligi mahsulotlari va boshqalar.
Tabiiyki, ishlab chiqarish jarayonida xomashyo resurslari muhim omil hisoblanadi. Ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarishda esa xomashyo boshqa omillarga qaraganda ko‘proq talab etiladi. Shuning uchun bunday mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar mumkin qadar xomashyo rayonlariga yaqin joylashtiriladi.
Sanoatning ba’zi tarmoqlari, masalan, tog‘-kon, o‘rmon, baliqchilik sanoati tarmoqlarining joylashuvi xomashyo bo‘lmagan rayonlarda rivojlanmaydi. Bunday sanoat tarmoqlarining joylashuvi bevosita foydali qazilmalar yoki tabiiy boyliklar ko‘lami bilan belgilanadi.
Boshqa sanoat tarmoqlarining hududiy hashkil etilishi esa biroz murakkabroq ko‘rinishga ega. Masalan, bir tonna paxta tolasi olish uchun taxminan 3 tonna paxta, bir tonna paxta yog‘i uchun 5 tonna chigit, 1 tonna pista yog‘i uchun 3 tonna kungaboqar, 1 tonna shakar uchun 7 tonna qand lavlagi ishlatiladi.
Xomashyoning Turlari
Tabiiy xomashyo:
Foydali qazilmalar: Temir rudasi, mis, oltin, ko'mir, uran va boshqa metallar.
Energetik resurslar: Neft, tabiiy gaz, ko'mir.
O'rmon resurslari: Yog'och, qog'oz ishlab chiqarish uchun pulpa.
Qishloq xo'jaligi mahsulotlari: Paxta, don, qahva, kakao, meva va sabzavotlar.
Yarim tayyor xomashyo:
Metallurgiya mahsulotlari: Chelik, alyuminiy va boshqa metallar.
Neft mahsulotlari: Benzin, dizel yoqilg'isi, plastmassa uchun xomashyo.
Kimyoviy modda: Polimerlar, o'g'itlar, farmatsevtika xomashyosi.
Xomashyoning Ishlab Chiqarishga Ta'siri
Xomashyo Manbalari va Ularning Mavjudligi:
Geografik joylashuv: Xomashyo manbalarining joylashuvi ishlab chiqarish korxonalarini joylashtirishda hal qiluvchi omil hisoblanadi. Xomashyo konlariga yaqin joylashgan zavodlar transport xarajatlarini sezilarli darajada kamaytiradi.
Resurslarning cheklanganligi: Ba'zi xomashyolar cheklangan miqdorda bo'lib, ularning ta'minoti narxlar barqarorligiga va uzoq muddatli ishlab chiqarish rejalari tuzishda muhim rol o'ynaydi.
Transport va Logistika:
Transport tarmog'i rivojlanishi: Xomashyoni zavodlarga yetkazib berish uchun transport infratuzilmasining rivojlanishi muhimdir. Temir yo'llar, avtomobil yo'llari, dengiz portlari va havo transporti tarmoqlari xomashyo ta'minotini osonlashtiradi.
Logistika xarajatlari: Xomashyo tashish xarajatlari ishlab chiqarish narxiga ta'sir qiladi. Bu xarajatlarni kamaytirish uchun zavodlar ko'pincha xomashyo manbalariga yaqin joylashadi.
Narx Barqarorligi va Bozor Sharoitlari:
Narx o'zgaruvchanligi: Xomashyo narxlari xalqaro bozor sharoitlariga qarab o'zgarishi mumkin. Narxlarning tez-tez o'zgarishi ishlab chiqarish xarajatlariga ta'sir qiladi va korxonalarni narx risklarini boshqarishga majbur qiladi.
Bozor tahlili: Xomashyo bozorlarini muntazam kuzatish korxonalarga o'z xarajatlarini optimallashtirish va narx tebranishlariga qarshi strategiyalar ishlab chiqish imkonini beradi.
Texnologik Rivojlanish:
Innovatsiyalar: Yangi texnologiyalar va ishlab chiqarish usullari xomashyoni samarali foydalanishga imkon beradi. Bu esa ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi va chiqindilarni kamaytiradi.
Qayta ishlash va qayta tiklash: Qayta ishlash texnologiyalari orqali xomashyoni qayta ishlatish imkoniyati ekologik barqarorlikni ta'minlaydi va xomashyo ta'minotidagi uzilishlarga qarshi xavfsizlik choralarini kuchaytiradi.
Ekologik Ta'sir:
Atrof-muhitga ta'sir: Xomashyo qazib olish va foydalanish atrof-muhitga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Mamlakatlar va korxonalar ekologik me'yorlarga rioya qilishlari va chiqindilarni kamaytirish uchun chora-tadbirlar ko'rishlari lozim.
Barqaror rivojlanish: Xomashyoni barqaror foydalanish iqtisodiyotning uzoq muddatli rivojlanishiga hissa qo'shadi va tabiiy resurslarni saqlashga yordam beradi.
Xomashyoning Ishlab Chiqarishda Optimal Joylashtirishiga Ta'siri
Stratejik joylashtirish:
Xomashyo manbalariga yaqin joylashish transport xarajatlarini kamaytiradi va ta'minot zanjirini barqarorlashtiradi.
Energiya resurslari manbalariga yaqin joylashish energetik samaradorlikni oshiradi.
Tarmoqlararo integratsiya:
Xomashyo ta'minoti va ishlab chiqarish jarayonlari o'rtasida samarali integratsiya ishlab chiqarish jarayonlarining uzluksizligini ta'minlaydi va umumiy xarajatlarni kamaytiradi.
Mahalliy xomashyo manbalarini maksimal darajada foydalanish regional iqtisodiyotni rivojlantirishga hissa qo'shadi.
Xalqaro savdo va import:
Xomashyo import qilish imkoniyatlari va cheklovlari ishlab chiqarish korxonalarining joylashuvi va strategiyalarini belgilaydi.
Xalqaro savdo sharoitlari va bojxona to'lovlari xomashyo ta'minotining iqtisodiy jihatlariga ta'sir qiladi.
Ikkilamchi xom ashyo, ikkilamchi resurelar— dastlabki toʻliq foydalanish (eskirish)dan soʻng i.ch.da asosiy xom ashyo tarzida qayta ishlatilishi mumkin boʻlgan materi -allar va buyumlar, i.ch. va maishiy is-teʼmol chiqindilari. Ularning eng muhimlari: temir-tersaklar, qora, rangli va kimmatbaho metallar chiqindilari; ishlatilgan surkov moylari, yaroqsiz detallar, qogʻoz qiyqimlari va makulatura, toʻqimachilik buyumlari, laxtaklar, toʻzigan avtomobil shinalari va b. Chiqindilarning bir qismidan qayta ishlovsiz, ikkinchi qismidan qayta ishlovdan soʻng foydalaniladi. I.x.a.dan foydalanish katta iqtisodiy samara beradi. Mas, temirtersak qoldigʻini toʻplash va qay-ta ishlash metallni rudadan ishlab chiqarishga qaraganda 25 marta arzonga tushadi.
Resurelar cheklangan sharoitlarda qoʻshimcha resurelar manbai boʻlgan I.x.a.dan foydalanish i.ch. samadorligini oshirishda gʻoyat zarur va iqtisodiy maqsadga muvofiq hisoblanadi. Oʻzbekistonda I.x.a.ni yigish, tayyorlash, saralash, dastlabki ishlov berish bilan shugʻullanadigan ixtisoslashtirilgan tashkilotlar tashkil qilingan. Bekobod sh.dagi metallurgiya zavodi toʻplangan chiqindi temir-tersaklar bazasida ishlaydi.
|
| |
