Mavzu: MENEJMENT FUNKSIYALARI
Reja:
1. Menejment jarayonining mazmuni
2. Menejm entning funksiyalari va ularning tasnifi
3. Boshqaruvchiga qoyiladigan talablar va boshqaruv maqsadi
M en ejm en t b u tu n boshqaruv tizim ining uzluksiz am al qilishi jarayonini ifodalaydi. Umehnajarayonining barcha xususiyatlariga ega. U m um an m en ejm en t jarayonini texnologiya (qanday am alga oshiriladi), tashkil etish (kim va qanday tartib d a) nuqtai nazaridan tavsiflash m um kin. M en ejm en t jarayoni m azm u n in in g uch jihatini ajratish m um kin: texnikaviy, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ijtim oiy. Texnikaviy jihatdan - bu m ahsulot ishlab chiqarish, m etall yoki neft ajratib olishni boshqarish; ishlab chiqarishda - bu ishlab chiqarishni tash k il etish jarayoni, y a ’ni bo'linm a, sex, korxonalar o ‘zaro ta ’sirini boshqarish, iqtisodiy jih atd an ishlab chiqarish, ish kuchi va b u tu n iqtisodiy m u n o sa b a tla r tizim iga rahbarlik qilish, ijtim oiy jih atd an - bu m eh n at jam oasi ijtim oiy ehtiyojlarini qondirish, insonni tarbiyalashdir. Menejment jarayoni texnologiyasi m en ejm ent xodim lari tom onidan bajariladigan operatsiya va am allardan iboratdir.
Shunday qilib, m en ejm en t jarayoni rah b ar va boshqaruv appara tin in g qo'yilgan m aqsadlarga erishish u ch u n k ishilarning birgalikdagi faoliyatini m uvofiqlashtirish bo'yicha m aqsadli harak at qilishidir. M e n e jm e n t faoliyatini am alga oshirish tartib ig a k o 'ra uni quyidagi bosqichlarga bo'lish m um kin: m aqsad, vaziyat, m uam m o, qaror qabul qilish.
H ar bir t a ’sir etishni am alga oshirishdan avval un in g m aqsadi aniq lan ish i lozim , chunki b o sh q aru v m a ’lum m aq sad g a erish ish u ch u n am alga oshiriladi. M en ejm en tn in g keyingi bosqichi boshqaruv jarayonidagi vaziyatni tahlil etishdan iborat. U tizim n in g holatini baholash, uni yaxshilash yo'llarini izlash yoki undagi salbiy hislatlarni bartaraf qilish bilan bog'liq ishlarni tavsiflaydi. M uam m o b osqichida tizim n in g hozirgi holatini u n in g riv o jlantirish m aqsadiga n isb atan qaram a-qarshiliklarini aniqlash ko'zda tutiladi. Q aror qabul
qilish bosqichi rahbarning am alda tashkiliy faoliyatiga o'tishini ifodalab, qaror qabul qilish bilan boshqariladigan tizim ga ta ’sir o'tkazila b oshlanadi.
M enejm ent jarayonini, shuningdek, quyidagi davrlarga bo‘lish mumkin: maqsad qo‘yish, axborot faoliyati, tahliliy faoliyat, m enejm ent tizim ida tashkiliy-am aliy faoliyat va harakatlar variantlarini tanlash.
M enejm ent operatsiyalari - rahbar va boshqaruv apparatining oddiy harakatlari bo'lib, ularning tartibi va birikishi natijasida boshqaruv jarayoni tashkil topadi. M asalan, tahliliy faoliyat uchun korxonaning yillik va oylik hisobo tlarin i olish, ular b o 'y ich a tad b irlar ishlab chiqish ham da ularni boshqaruv jarayoniga tatbiq qilish lozim.
B oshqaruv jarayonini am alga oshirish vositalariga, en g avvalo, axborotni kiritish lozim . M en ejm en t o p eratsiy alarin in g k a tta qism i axborot bilan ishlashdan iboratdir. Boshqaruv apparati ishida keng qo'llaniladigan texnika vositalari ham shular jum lasiga kiradi. ular axborot olish va q ay ta ishlash vo sitalari va a n ’anaviy o rg tex n ik a vositalaridir.
M enejm ent operatsiyasini am alga oshirish usullari - axborottahlil va tashkiliy faoliyatdir. A xborot-tahlil faoliyat axborot yig'ish, saqlash, tarq atish va qayta ishlash, tahlil, hisob, qarorlar v arian tlarini ishlashdan iborat. Tashkiliy faoliyatga - tushuntirish, ishontirish, ra g 'b a tla n tirish va vazifalarni taq sim lash usullari, faoliyatni n azorat qilish, m ajburlash va h.k.lar kiradi. M enejm ent uchun faqat nim ani qanday qilishni hal etish em as, balki tashkil etish, qiziqtirish, ishontirish, tu sh u n tirish , nazorat qilish ham zarur. Ayni shu o p e ra tsiy a la r y ig 'in d isid an ra h b a rn in g ta sh k iliy faoliyati tash k il topadi.
M enejm ent jarayonini tashkil etishda biznes-reja va ta ’m inot, m oliyalashtirish va biznes-reja, narxni belgilash va kredit berish funksiyalarini bog'lashni ta ’m inlash, m en ejm en t tizim i ayrim unsu rlarin i (m aq sad -u su l, m aqsad va k ad rlar, q aro rlar va u sullar, usullar va tarkib) m uvofiqlashtirish, boshqaruv kadrlarini tayyorlash, fan-texnika yutuqlarini joriy etishni ta ’m inlash zarur.
K orxonalarga erkinlik va m ustaqillik berilishi bilan hal qilinishi lozim bo'lgan m enejm ent jarayonini tashkil etish bilan bog'liq m uhim m uam m o rasm an bir-biri bilan bog'liq bo'lm agan boshqaruv tashkilotlari o 'rtasid ag i gorizontal aloqalarni am alg a oshirish bo'lib qoldi (m asalan , korxona va m ah su lo t is te ’m olchilari, xom ashyo bilan ta ’m inlovchilar va korxona o 'rtasid a va h.k.)
M en ejm en tn in g jarayon sifatidagi m ohiyati uning vazifalarida ifodalanadi. M e n e jm e n t v azifalari d e g a n d a b o sh q a ru v b o 'y ic h a m a’lum m asalalarni hal etishga qaratilgan harak at yig'indisi tushuniladi. M e n e jm e n t v azifalari, avvalo, b o sh q arilu v ch i o b y ek tn in g o 'zig a xos x u su siy atid an kelib chiqadi. Ishlab chiqarish tarkibiga m os ravishda quyidagilarni aks ettiru v ch i vazifalar mavjud boladi:
- iqtiso d iy o tn in g tarm o q tarkibini;
- u n in g hududiy tarkibini;
- ishlab ch iq arishning alohida unsurlarini.
M illiy x o ‘jalik n in g tarm o q tarkibi m en ejm en t oldiga m oddiy ish la b c h iq a rish n i b o sh q a rish va n o m o d d iy ish la b c h iq a rish n i boshqarish kabi vazifa qo'yadi. Birinchi soha tarkibida ishlab chiqarish va m uom ala sohalarini boshqarishni ajratadilar. Ishlab chiqarish sohasini boshqarishga san o at va u n in g tarm oqlarini boshqarish, qurilishni, ta n sp o rt, aloqani boshqarish vazifalari; m uom ala s o h a s in i b o s h q a ris h v a z ifa la rig a - sa v d o n i, m o liy a, m od d iy - texnikaviy ta ’m inot, m adaniyat, ta ’lim sohalarini boshqarishni qamrab oladi.
Ishlab chiqarishni boshqarish vazifalarining hududiy tarkibiga respublika, viloyat, sh ah ar, tu m a n m iqyosidagi m en ejm en t v azifalari kiradi. Ishlab ch iq arish n in g b o sh lan g 'ich b o 'g 'in i - korxonani boshqarish m uhim vazifadir. M en ejm en t vazifalari boshqaruv tash k ilo tlari, b ajaruvchilar va b o shqaruv apparati vazifalarini belgilab beradi.
M en ejm en t jarayonini bajariladigan vazifalar bo'yicha tahlil etish h ar bir vazifada ish hajm i, boshqaruvchi xodim lar sonini aniqlash, v a n ih o y at, b o sh q aru v a p p a ra ti tark ib in i loyih alash u ch u n aso s bo'lib xizm at qiladi. B oshqaruv tashkilo tin in g asosiy va aniq vazifalari ajratiladi. A sosiy vazifalar h ar bir korxona va boshqaruvning b arch a darajasi u ch u n xosdir. U lar ju m lasig a quyidagilar kiradi:
m a rk e tin g ;
b izn es-reja;
d) ta rtib g a solish;
e) ta sh k il etish ;
f) ra g ‘batlantirish;
g) n azo rat va hisob;
h) undash;
i) rejalashtirish.
M a rk e tin g - bu k o rx o n a n i i s t e ’m o lch i b ilan b o zo r o rq ali b og'lovchi en g m uhim bozor m u n o sab atlari va ax b o ro t oqim lari to'plam idir. M a rk e tin g tarkibiga: bozorni o 'rg an ish , is te ’m olchilar buyurtm alariga ko'ra tovarlar turlarini rejalashtirish, tovarlarni bozorga chiqarish, reklam a, tovar va xizm atlarni ishlab chiqarishdan is te ’m olchiga y etk azish bilan bog'liq tadbirkorlik faoliyati kiradi. Bozor u yoki bu tovarga bo'lgan talabni lakm us qog'ozi singari aks ettiradi. B ozor taklif etilgan tovarni yo qabul etadi, yoki inkor qiladi.
B ozor iqtisodiyotida iqtisodiyotni boshqarish m ark etin g n i ishlab chiqarish siklining so 'n g g id a em as, boshida bo'lishini taqozo etadi, chunki boshqaruv qarorlarini qabul qilish asosida ishlab chiqarish im koniyatlari em as, balky bozor talablari, xaridorlarning m avjud va istiqboldagi ehtiyojlari yotadi. A gar m arkazlashgan, m a ’m uriybuyruqbozlikka asoslangan boshqaruvda bozorga ishlab chiqarishning oxirgi nuqtasi sifatida qaralgan bo'lsa, bozor iqtisodiyotiga o'tilishi bilan bozor talablari ishlab chiqarish bosqichining boshidayoq hisobga olinishi zarur. B ozor ishlab chiqarish ko'lam ini belgilovchi, b u tu n m enejm ent jarayoniga ta ’sir etuvchi kuchga aylanadi.
B iznes-reja - bu ijodiy loyihalashtirish, istiqbolni belgilashdir. B iznes-rejalarda iqtisodiy strateg iy a belgilanadi, kelajakda rivojlanish yo'llari va vositalari aniqlanadi, tarkibiy siyosat, ijtim oiy rivojlanish m iqyoslari belgilanadi.
Tashkil etish - bu boshqariluvchi tizim ning texnikaviy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa kichik tizimlarni tartibga solish jarayonidir. Tashkil etish m aqbul tuzilm alar tashkil etish, tizim tarkibiy qismlari o'rtasidagi qismlari to'g'risida qoidalarni yaratishi, lavozim m ajburiyatlari, barqaror iqtisodiy norm ativlarni belgilashni qam rab oladi.
T artibga solish (koordinatsiya qilish) - bu m en ejm en tn in g b archa boshqa vazifalari uning texnikaviy, iqtisodiy, ijtim oiy, tashkiliy m asalalarini, ham da boshqaruvchi tizim idagi turli-tum an aloqalarni m uvofiqlashtirish jarayonidir. Bu o 'zaro uzviylikni o 'rn a tish , belgilangan m e ’yor va norm ativlardan ch ek lanishlarning oldini olishdir. R a g 'b a tla n tirish - bu m an faatlarn i va k e n g d em o k ratlash tirish, inson om ili faolligini oshirish asosida m a n fa a tla r v ositasida
boshqarishdir. N azorat va hisob - boshqariladigan tizim m a ’lum m aqsadga erish ish g a q aratilg an inson faoliyatining sabablari va m exanizm ini o ‘rganadi. U ndash kishilar faolligi bilan ular ega bo'lgan tajrib an in g m oslashishi natijasida shaxsiy va guruhiy extyojlarni qondirishga qaratilgandir. M en ejm en tn in g aniq m axsus vazifalari m enejm ent m ehnati taqsim oti natijasi bo'lib, aniq m azm unga egadir. Korxona m iqyosida boshqaruvning quyidagi m axsus vazifalarini k o 'rsa tish m um kin:
a) asosiy ishlab chiqarishni boshqarish:
b) yordam chi ishlab chiqarishni boshqarish;
d) m ahsulot sifatini boshqarish;
e) m eh n at va ish haqini boshqarish;
f) kadrlar, ta ’minot, moliya va kredit, jam oa ijtimoiy rivojlanishini boshqarish;
g) m arketingni boshqarish.
M en ejm en tn in g har bir sohasi m axsus tizim jihatidan m ajm ua bo'lib, o 'z tarkibida m en ejm en tn in g um um iy vazifalarini qam rab oladi. M a sa la n , ish lab c h iq a rish n i ilm iy -tex n ik av iy jih o z la sh n i b o sh q arish vazifasi tark ib ig a reja, tash k il etish , ta rtib g a solish, rag 'b atlan tirish , nazorat kiradi. B archa vazifalar bir-biri bilan uzviy bog'liqdir. M enejm ent vazifalarining tarkibi va m azm unini aniqlashga yetarli darajada e ’tibor berm aslik boshqaruv ta ’sirining bo'shashib ketishiga sabab bo'ladi. M enejm ent va uning vazifalari sam aradorligi k ishilarning m eh n at intizom i, tashab b u sk o rlik va om ilkorlik, yangilikka intilish va tashkilotchilik qobiliyati bilan uzviy bog'liqdir.
Boshqaruv xodimlari quyidagi toifalarga ajratiladi:
rahbarlar;
mutaxassislar;
yordamchi xizmatchilar.
Rahbarlar, odatda mutaxassislar tarkibidan tayinlanadi. Rahbarlar malakasini oshirish, tayyorlash va qayta tayyorlash tizimlari ham mavjud. Biroq, kishini rahbarlik san’atiga o’rgatish boshqaruv xodimlarini tayyorlash masalasining bir tomoni bo’lsa, ikkinchi tomoni tug’ma qobiliyat egalaridan, ya’ni voqyelikka ob’yektiv baho bera olishlik, o’zgarishlarni oldindan ko’ra bilish, boshqa bir insonning qobiliyatiga to’g’ri baho berish va boshqalardan foydalanish hisoblanadi.
Rahbarlar odamlarni boshqarish borasida tug’ma qobiliyatga ega bo’lishi zarur, shuning uchun rahbar tanlashsa, ularning mazkur lavozimga to’g’ri kelishini baholovchi test sinovi o’tkaziladi.
Rahbar xodim mayda nizoli vaziyatlarga aralashmasligi, xodimlar o’rtasidagi kelishmovchiliklarni holis bartaraf etish qobiliyatiga ega bo’lishi lozim.
Yaxshi rahbar – tashabbuskor, harakatchan, aqlli, jismonan chidamli, o’z faoliyati bo’yicha yetarli darajada malakaga ega bo’lgan, o’z fikrlarini aniq va asoslangan holda bayon eta oluvchi insondir.
Korxonaning yuqori zveno rahbarlariga - direktor va uning o’rinbosarlari; o’rta zveno rahbarlariga - sexlar, bo’limlar boshliqlari; quyi zveno rahbarlariga - usta va brigada boshliqlari kiradi.
Mutaxassislar - iqtisodchilar, muhandislar, huquqshunoslar, dasturchilar va boshqalar bo’lib, ular ish tajribalari, malakalariga qarab, bosh, yetakchi, katta va oddiy mutaxassislarga ajratiladi. Ularning vazifasi axborot to’plash, tahlil qilish, rejalarni ishlab chiqish, korxonaning ish grafiklarini tuzish, loyihalar tayyorlash, rahbarlar ko’rsatmalarini ishlab chiqish, normativlar tuzish, hisobotlarni tayyorlash va tahlil etish, texnik hujjatlarni ishlab chiqish va h.k. lardan iborat.
Yordamchi texnik xizmatchilar jumlasiga kotibalar, mashinistkalar, ish yurituvchilar, hisoblash byurosi operatorlari, hisobchilar, chizmachilar, ekspeditorlar kiradi. Xizmatchilar axborotlarning o’z vaqtida texnik ishlab chiqilishini ta’minlaydilar, ularni tartibga solish, saklash, hisobini yuritish, ko’paytirish, jo’natish va h.k. ishlarni amalga oshiradilar.Boshqaruv xodimlarining konkret tarkibiy tuzilmasi korxonaning shtatlar ro’yxatiga binoan aniqlanadi.
Boshqaruv mehnati – bu bevosita rahbar mehnati bo’lib, korxona miqyosida yoki umuman boshqaruv tizimida uning faoliyati muhim o’rin egallaydi. Bu esa o’z xarakteri bo’yicha – siyosiy va klassik faoliyatdir. Rahbar davlat ko’rsatmalarini ro’yobga chiqaradi, u xo’jalik tizimia davlatning vakili hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, haqiqiy rahbar – Ushbu jamoaning ilg’or kishishsi bo’lib, u o’z korxona va tashkilotining foydasini ko’zlovchi va korxona sha’nini himoya qiluvchi shaxsdir.
Rahbar o’zining boshqaruv apparatiga, kasaba tashkilotiga suyangan holda va ularning yordami asosida faoliyatini davlat tomonidan belgilangan reja topshiriqlarni bajarishga yo’naltiradi. Rahbarning boshqa xodimlardan farqi. uning boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish, joriy qilish va ularning bajarilishini nazorat qilishdan iborat. Boshqaruvning murakkablashuvi rahbar xodimning roli va mas’uliyatini oshirmoqda. Bu esa ularning kasb qobiliyati tayyorgarligini ko’taradi.
Rahbarning mehnat faoliyati asosan uchta yo’nalishdan tashkil topgan:
texnik-iqtisodiy,
ijtimoiy-tarbiyaviy,
tashkiliy boshqaruvdir.
Rahbar boshqaruv apparati ishini tashkil qiladi va u orqali ishlab chiqarish jamoasiga ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan bir qatorda shar bir rahbar o’z ishini to’g’ri tashkil qila olishi kerak. Rahbar mehnatini tashkil qilishning quyidagi yo’nalishlari mavjud:
Rahbarning ish vaqtini taqsimlash.
Rahbarning xizmat yuzasidan xodimlar bilan uchrashuvlari.
Rahbarning xodimlar bilan suhbatlashishi.
Kichik majlis (yig’ilish) o’tkazish va unda so’zga chiqish.
Axborot va texnik vositalar
Maqsad – bu muddao, murod, ya’ni u yoki bu niyatda erishmoq uchun ko’zda tutilgan mushtarak orzu. Aynan, shu maqsad kishi faoliyatini, o’z orzularini ushalishiga yo’naltiradi. Maqsadimiz:
- bo’lajak harakatimizni oldindan aniqlab beradi;
- faoliyatimizning ustuvor yo’nalishini belgilaydi;
- faoliyatimizni aniq sohaga, ishga yo’naltiradi;
- u yoki bu faoliyatimizning zarurlik darajasini belgilab beradi;
- pirovard natijamizning baholash me’yorini belgilaydi va h.q.
Maqsadning ilmiy asoslanganligi va to’g’ri belgilanganligi boshqaruv uchun juda muhimdir. Chunki aynan shu maqsadga binoan:
- boshqarish funksiyalari;
- boshqarish usullari;
- boshqarishning tuzulmaviy tarkibi;
- lavozimlarni belgilash va kadrlarni tanlash kabi muhim masalalar hal etiladi.
Boshqaruv maqsadi quyidagi talablarga javob berishi lozim:
- maqsad bir ma’noli va aniq bo’lishi kerak;
- maqsad real va bajarilishi mumkin bo’lishi kerak;
- maqsad miqdoran o’lchovga ega bo’lishi kerak;
- maqsad barcha bajaruvchilarga tushunarli bo’lmog’i darkor;
- maqsad bo’limlar va mas’ullar bo’yicha detallashtirilgan bo’lishi kerak;
- maqsad ko’p qirrali bo’lishi kerak.
|
