biriga nisbatan ierarxik yoki boshqacha holda joylashgan bo‘ladi. Qaysidir
elementlar tizimning yuqori pog‘onasida joylashgan bo‘lsa, boshqalari – quyi yoki
parallel pog‘onada joylashgan bo‘ladi.
Masalan, universitet boshqaruvi tizimida rektor element sifatida eng yuqori
pog‘onada tursa, prorektorlar boshqa elementlar sifatida ikkinchi pog‘onada
turishadi va xok.
Maqsadga intilish hususiyati. Har qanday murakkab tizim
maqsadga intilgan
bo‘ladi. Maqsadga intilish tizim ichida dasturlangan bo‘ladi. Murakkab tizim
avtonom ravishda ishlay oladi va muayan maqsadga intiladi. Agar tizim maqsadga
intilmasa, demak u murakkab tizim emas, aksincha, sodda tizim.
Murakkab tizimda qaror qabul qiluvchi yoki boshqaruvchi
quyi tizim yoki
gomeostazis hususiyati
4
mavjud bo‘ladi. Murakkab tizim qarorlar qabul qilish
mexanizmi orqali yoki avtomatik tarzda yoki
muvozanatga tortuvchi kuch
yordamida boshqarilishi mumkin. Avtomatik tarzda boshqariladigan murakkab
tizimlar kibernetik tizimlar bo‘lib, kibernetika
5
tomonidan o‘rganiladi
va mazkur
darslik doirasida ko‘rilmaydi.
Sodda tizim
Murakkab tizim
Qaror qabul qiluvchi yoki
boshqaruvchi quyi tizimi yoki
gomeostazis hususiyati yo‘q yoki
munosabatlarni tartibga
soluvchi
hususiyati yo‘q
Qaror qabul qiluvchi yoki boshqaruvchi
quyi tizimi yoki gomeostazis hususiyati
yoki munosabatlarni tartibga soluvchi
hususiyati mavjud
Maqsadga intilmaydi
Maqsadga
intiladi
Sub’ekt tizimni bevosita harakatga
keltiradi
Tizim o‘zi harakatga keladi va sub’ekt
uning ishlashiga dastlabki impuls beradi,
hamda
uning harakatiga bilvosita ta’sir qiladi
Misollar: agar sub’ekt ajralgan bo‘lsa
va xarakatlanayotgan dinamik tizim
ob’ekt sifatida o‘rganilsa, u holda
velosiped, avtomobil, samolyot –
sodda
tizimlar, chunki ular
xaydovchisiz xarakatga kelishmaydi.
Ya’ni o‘rganish ob’ekti va predmetiga
ko‘ra, tizim sodda yoki murakkab
bo‘lishi ham mumkin.
Misollar: agar sub’ekt ajralmagan bo‘lsa
va xarakatlanayotgan tizim o‘rganilsa, u
holda velosiped, avtomobil, samolyot –
murakkab tizimlar.
Boshqa misollar: velosiped, avtomobil
yoki samolyotda o‘rnatilgan GPS
navigatori; robot; mexanik yoki kvarsli
soat;
Quyosh tizimi; korxona; o‘simlik;
universitet;
jamiyat;
jinoyat
bilan
kurashish tizimi; Konstitutsiya; Mehnat
Kodeksi; jinoyat qonunchiligi.
Muvozanatga
intiluvchi tizimlar fizika, astronomiya, iqtisodiyotda va xok.
sohalarda uchraydi. Keyinchalik biz qaror qabul qiluvchi quyi tizimga ega bo‘lgan,
hamda muvozanatga intiluvchi murakkab tizimlarni ko‘rib chiqamiz.
