Bunday tizimlar – muvozanatsiz tizimlar. Tashqi ta’sir muvozanatsiz tizimga
ma’lumot yoki materiya (energiya) ni olib kiradi va buning natijasida boshida tizim
o‘zining muvozanatini yo‘qotadi va unda o‘zini-o‘zi qayta tashkillashtirish jarayoni
boshlanadi, ammo keyinchalik asta-sekin tizimda murakkab tuzilma yuzaga keladi
va tizim muvozanat sari intilishga boshlaydi. Lekin tizim muvozanat xolatiga etishga
ulgurmaydi va tashqaridan yana ma’lumot yoki materiya (energiya)
kirib kelib,
muvozanat buzilishiga sabab bo‘ladi: natijada yana qayta tashkillashtirish ro‘y berib,
yanada murakkabroq tuzilma vujudga keladi. Demak, dissipativ tizimda ichki va
tashqi ta’sirlar orqali “
o‘zinio‘zi tashkillashtirish” jarayoni amalga oshadi va shu
tariqa tizimda evolyusiya ro‘y beradi.
Yopiq evolyusion tizimlarda faqatgina ichki
ta’sirlar orqali
“o‘zini-o‘zi tashkillashtirish”
jarayonlari
amalga oshadi.
Maqsad
soni
bo‘yicha
tizimlar
bir
maqsadli va
ko‘p
maqsadli
tizimlarga bo‘linadi.
Murakkab
tizimlarning
turlari
tegishli
jadvalda
umumlashtirilgan.
Tasniflash
alomati
Murakkab tizim turi
Tizim ob’ekti yoki bevosita tizim
(misollar)
Tashqi muhit
bilan aloqa
qilish
bo‘yicha
ochiq
Jamiyat, davlat, universitet
yopiq
Mexanik soat mexanizmi
Gomeostazis
(muvozanatga
Gomeostazis
hususiyatiga ega
bo‘lmagan
(muvozanatga
intilmaydigan) fizik,
Muvozanatga intilmaydigan chiziqsiz dinamik
tizimlar, lazer va xok.
intilish)
hususiyatiga ega
bo‘lishiga ko‘ra
matematik va boshqa
tizimlar
Gomeostazis
hususiyatiga
ega
bo‘lgan
(muvozanatga
intiluvchi)
fizik,
matematik va boshqa
tizimlar
Quyosh tizimi, mexanik soat mexanizmi,
tenglamalar tizimi
Maqsadga
yo‘naltirilgan
boshqaruv
quyi
tizimi
yoki
qoidasiga ko‘ra
Kibernetik
(avtomatlashgan)
boshqaruv quyi
tizimiga ega bo‘lgan
Robot, antivirus dasturiy ta’minoti
Qaror
qabul qiluvchi
boshqaruv quyi
tizimiga ega bo‘lgan
Universitet, ishga joylashtirish tizimi, jinoyatlar
bilan kurashish tizimi
Huquqiy
munosabatlarni
tartibga soluvchi quyi
tizimiga ega bo‘lgan
Konstitutsiya, Mehnat Kodeksi, huquqiy me’yor
Muvozanat holatiga
olib boruvchi
qoidasiga ega bo‘lgan
Buxgalteriya hisobi, Quyosh tizimi, tenglamalar
tizimi
Sub’ektga naf
keltirishiga ko‘ra
Nafli
Bozor
iqtisodiyoti,
kadrlar tayyorlash tizimi
,
atmosfera, ekologik tizim
Nafsiz, salbiy
oqibatlarni keltiruvchi
Uyushgan jinoyatlar tizimi,
narkotrafik, bir partiyali siyosiy tizim, diktatura
Ishlash
samaradorligiga
ko‘ra
Samaradorligi yuqori
Zamonaviy texnologiyalar, yuqori huquqiy
madaniyat
Samaradorligi past
yoki
Ahloqiy eskirgan texnologiyalar,
samaradorsiz
byurokratik boshqaruv tizimi, bir palatali
parlament
Tashqi muhit
holatining
noaniqligi va
ehtimolligi
darajasiga ko‘ra
Deterministik
Soat mexanizmi
Yarim-o‘yinli
Fermer qarorlari va
obi-havo holatlari, firma
strategiyalari va mahsulotga talab holatlari,
xorijiy investitsiyalar xajmi va huquqiy tizim
turlari
To‘liq-o‘yinli
Bo‘ri va quyon, tergovchi va gumonlanuvchi,
advokat va prokuror,
oligopolik firmalar
,
raqiblarning strategik qarorlari
Stoxastik
Jinoyatlarni bashorat qilish, aksiyalar bozori,
iqtisodiy inqirozlarni bartaraf
etish
O‘zini-o‘zi
tashkillashtira
olishiga ko‘ra
O‘zini-o‘zi
tashkillashtiruvchi
Jamiyat, universitet, lazer
O‘zini-o‘zi
tashkillashtirmaydigan
Mexanik soat, muvozanatli dinamik tizimlar
Ob’ektning
tirikligiga ko‘ra
Tiriksiz
Soat mexanizmi, termostat
Tirik
Ijtimoiy tizimlar, xayvonlar, insonlar,
gomeostat, o‘simliklar
Muvozanat holati
bo‘yicha
Muvozanatsiz
Teng samarali ayblash va ximoya qilish
mexanizmlarini qamrab olgan sud tizimi
Muvozanatli
Teng samarasiz ayblash va ximoya qilish
mexanizmlarini qamrab olgan sud tizimi
Ob’ektiv borliqda
mavjudligiga
ko‘ra
Abstrakt
Huquqiy tizim, mehnat kodeksi, matematik
tizim
Moddiy
Ishlab chiqarish zavodi, kosmik tizim
