muhit tizim holatiga ta’sir qilsa va bu hol inobatga olinsa,
u holda ochiq
tizim haqida so‘z gapirsa bo‘ladi.
Lyudvig fon Bertalanfi
6
(1901–1972) murakkab tizimlar nazariyasiga birinchi bo‘lib
asos soldi. U murakkab tizimlarning umumiy hususiyatlarini ta’riflashga muvaffaq
bo‘ldi. U sodda va murakkab tizimlar hususiyatlarini alohida o‘rganib chiqdi. U
sodda tizimlar tashqi muhitga nisbatan yopiq bo‘lishi va, aksincha,
murakkab
tizimlarning tashqi muhitga nisbatan
ochiq ekanligini ko‘rsatib bera oldi.
Tashqi muhit bilan aloqa qilish bo‘yicha
tizimlar ochiq va
yopiq bo‘ladi.
Masalan, universitet – ochiq tizim. Tashqi muhitdan universitetga axborot, moddiy
va
moliyaviy resurslar, ishga kiruvchi kadrlar, abiturientlar kirib keladi.
Universitetdan
tashqi muhitga axborot, ishdan bo‘shuvchi kadrlar, bitiruvchilar
chiqib ketadi. Yopiq tizim tashqi muhit
bilan nisbatan kamroq axborot, energiya,
resurs va mahsulotlarni bilan almashinib turadi. Masalan, xalqaro savdo va xalqaro
moliyaviy xamkorlik a’zosi bo‘lmagan mamlakat yopiq iqtisodiyotga ega bo‘ladi.
Muvozanat holati bo‘yicha tizimlar
muvozanatli va
muvozanatsiz bo‘ladi.
Muvozanat yoki muvozanatsizlik holati ham dinamik, ham statik tizimda kuzatilishi
mumkin.
Masalan, vaqt o‘tgan sari mahsulot bozorida talab va taklif xajmlari eksponensial
o‘sish sur’atlarda o‘zgarsa va shu bilan birga ularning xajmi bir-biriga doimo
tengligi
saqlanib borsa, u holda bozordagi talab va taklif xajmlarining
dinamik
muvozanati haqida gapirsa bo‘ladi. Agar vaqt o‘tgan sari mahsulot bozorida talab
va taklif xajmlari bir hil o‘sish sur’atlarda o‘zgarsa va shu bilan birga ularning xajmi
bir-biriga doimo tengligi saqlanib borsa, bunday dinamik muvozanat –
statsionar
