Fаyllаr vа tаsvirlаrni ko‘rib chiqishning yangi usullаri
Windows XP Professional bilаn ishlаgаndа fаyllаrni vа pаpkаlаrdаgi tаsvirlаrni
guruhlаshning vа аks ettirishning yangi usullаrini qo‘llаsh imkоni bo‘lаdi. Fаyllаr
vа tаsvirlаrni tоifаlаr bo‘yichа (аlifbо tаrtibidа yoki fаyl turi bo‘yichа) guruhlаrgа
bo‘lish mumkin.
2.2. Ma’lumotlar omborini boshqarish tizimlari.
22
Komputrdagi ma’lumotlar ma’lumotlar omborida saqlanadi, ular
maxsus dasturlar ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MOBT) yordamida
boshqariladi. Ma’lumotlar omborini tashkil etuvchi elementlar turli ko’rinishda
bo’lishi mumkin. Eng ko’p tarqalgan va amaliyotda qo’llaniladigan ma’lumotlar
matnli fayllar xisoblanadi. Chunki matinli fayllar orqali turli axborotlar ifodalash
va komputer xotirasida saqlash mumkin. Komputer asosidagi ATning
ko’rinishlaridan biri ma’lumotlar ombori (bazasi) xisoblanadi. Oddiy fayllardan
farqli ravishda ma’lumotlar ombori (MB) komputer xotirasida joylashgan
axborotlarni izlash va saralashni amalga oshirish imkoniyatiga ega.
Ma’lumotlar ombori (MO) deb, komputerning uzoq muddatli xotirasida
saqlanayotgan axborotlar va ular ustida aniq bir ishlash usullariga imkon beradigan
ma’lumotlar yig’indisiga aytiladi. Ma’lumotlar omborida turli ma’lumotlar
saqlanishi mumkin. Masalan, poyezd, samolyot, avtobuslarning xarakatlanish
jadvali, do’kon yoki ombordagi maxsulotlarning mavjudligi xaqidagi ma’lumotlar,
talaba, o’qituvchi va xodimlar xaqidagi ma’lumotlar, kitoblar xaqidagi
ma’lumotlar va boshqa ma’lumotlar ma’lumotlar omboriga misol bo’la oladi.
Ma’lumotlar omborini yaratish va uni ishlatish uchun shaxsiy komputerdan
foydalanish shart emas. Masalan, tabibning qabulxonasidagi bemorlar kartotekasini
MO deb xisoblash mumkin. (Kartotekalar kog’ozdan yoki kartonlardan foydalanib
bajarilgan bo’lishi mumkin). Ma’lumotlar omborlarining eng sodda va keng
tarqalgan shakli jadval ko’rinishidir. Ma’lumotlar omborining (MO) bunday
ko’rinishi RELYASION TIZIM deb ataladi. Kompyuterda aksariyat xollarda
matnli fayllar (tajribasi olib borgan sari u matnli fayllar o’rnida turli shakildagi va
berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Turli xat, referat,
she’r va x.k) ni yaratishda foydalaniladi foydalanuvchining tajribasi olib borgan
sari u matinli fayllar o’rnida turli shakildagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi
fayllardan foydalana boshlaydi. Masalan, matn fayl ichida turli xil sonli belgili
ma’lumotlarni kiritish orqali jadvali, kartotekali varakalari ,tel.nomerlari va b.
ma’lumotlarini jamlovchi ombor sifatida foydalanish mumkin. Bunday omborlar
axborotni tasvirlash va joylashtirishni foydalanuvchining o’zi belgilaydi. Matnli
fayllarda axborotni joylashtirishning bir variantini aniq misol tariqasida ko’rib
chiqaylik. Masalan, O’zbekistonda tug’ilgan va fundamental fanlar (fizika ,
matematika , biologiya kimyo va x. k.) soxasida faoliyat ko’rsatayotgan yirik
mutaxasislarning “Fanlar ekspertlari ombori“ deb nomlanadigan kartatekasini
(matnli fayllarda) yaratish mumkin. Bunday kartatekadan foydalanish ancha qulay.
Xar bir olim (ombor atamasida - ekspert) 30 ta banddan iborat maxsus anketani
to’ldiradi.
Xar bir bandga shartli ravishda ikkilik kodi beriladi. Masalan NA-
ekspertining famiyasi, ismi, sharifi, DA-uy manzili, ED -ma’lumoti, FT - chet elga
23
xizmat safariga borganligi va boshqa kodlashga ma’lum ma’lumotlarni bildirsin.
Operator xar bir anketani matnli faylga kiritadi. Eng asosiysi shundaki
Ma’lumotlar omborini yaratishdan maqsad xosil qilingan ma’lumotlardan
foydalanish qulayligidir. Birinchidan, turli alomatlariga ko’ra axborotlarni
tartiblash, 2-chidan, ixtiyoriy belgilariga ko’ra ajratib olish oson. Matnli fayllar esa
ma’lumotlarni ma’lumotlarni bunday tashkillashtirishni amalga oshira olmaydi.
Axborotlar tizimi vositasida qayta ishlash uchun jadval ko’rinishdagi ma’lumotlar
qulay xisoblanadi. Komputerning dasturiy ta’minotiga kiradigan dasturlar
xotiradagi jadvallarni “tanitdi”. Kompyuter xotirasida jadval sifatida saqlanadigan
fayllar, asosan kengaytmasi dbf (Data Base File) bo’lgan fayllardir. Ma’lumotlar
omboridan foydalanish uchun maxsus dasturlar yaratiladi va bunday dasturlar
ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi deb ataladi (MOBT). Ma’lumotlar
omborida axborotlar asosan matn va raqam ko’rinishida saqlanadi.
Ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi vazifasiga ma’lumotlar omborini
boshqarishning qo’yidagi xususiyatlari kirishi mumkin:
- ma’lumotlar omboriga kirish: foydalanuvchining talabiga javoban axborot
turidan kat’i nazar unga qulay ko’rinishda javob berish;
- ma’lumotlarni modifikasiyalash: berilgan axborotni foydalanuvchi talabiga mos
holda o’zgartirish;
- ishonchlik darajasi: qurilmalar tasodifan to’xtatilganda ma’lumotlar omborining
qayta tiklanish qobiliyati;
- ma’lumotlarni ximoyalash: ma’lumotlar omboridan ruxsatsiz (sanksiyasiz)
foydalanishning cheklanganligi;
- ma’lumotlar omboridan tarmoqda foydalanish: ma’lumotlardan bir vaqtda bir
necha kishining (bir-biriga xalaqit bermasdan) foydalanish.
Komputerda qayta ishlanadigan ma’lumotlar o’z kundalik turmushida
ishlatiladigan barcha axborotlarni oladi. Turli kasb egalari o’zlariga kerakli bo’lgan
ma’lumotlar bilan ish yuritadi. Bunday ma’lumotlarning eng asosiylari sonli
(raqamli) va belgili (matnli) axborotlar xisoblanadi. Odatda, xar qanday axborot
tizimini yaratish uchun bu ikki turdagi ma’lumot shakli etarlidir, chunki
foydalanuvchiga etqazilmoqchi bo’lgan barcha axborot raqamlar yoki so’zlardan
iborat bo’ladi. Ma’lumotlarning turlari: Belgili ma’lumot, sonli ma’lumot,
mantiqiy ma’lumotlar (Masalan, “lampa yoniq” (TRUE) yoki “lampa uchirilgan”
(FALCE). Ma’lumotlarni uch xil kurinishda ifodalash mumkin: ierarxik
(shajaraviy), tarmokli va relyasion (jadvalli). Ierarxik tizim jadvallardan tashkil
topgan bo’lib, unda axborotni izlash jarayoni oldindan berilgan tartibda “ko’rib”
chiqiladi. * Ma’lumotlarning daraxtsimon joylashishiga ma’lumotlarning ierarxik
modeli deyiladi. Relyasion jadvalga katta xajmga ega bo’lgan ma’lumotlarni
kiritishda ba’zi satr qiymatlarini bir necha bor qayta ishlatish xollari uchrab turadi.
24
(Masalan, firmalarning kodlari, talabgorning rekvizitlari va x.k.). Ko’pgina
dasturlarda takrorlanadigan guruxlarni kiritish texnologiyalari mavjud va ular
orkali berilgan axborotlarning birortasi yuqotilmasdan satrlarga o’tkaziladi.
Masalan, MS Office paketidagi Excel dasturidan foydalanib, ma’lumotlar ombori
tuzishda berilgan satr yoki ustundagi qiymatlarni qayta kiritishda «Kopirovat»
buyrug’idan foydalanish mumkin. Bu buyrak orqali biror katakchadagi qiymatlar
buferga (vaqtinchalik saqlash uchun) o’tkaziladi. Buferda shaklanayotgan
ma’lumotlarni esa ko’p marta ishlatish mumkin. Buning uchun qiymat kiritiladigan
katakcha tanlanib, «Vstavit» buyrug’ining berilishi etarli. Xuddi shuningdek,
“Kopirovat” buyrug’i yordamida ma’lumotlar guruxi nusxalanishi mumkin.
Tizimlar sistemalar deganda , yagona maqsad yo’lida bir vaqtning o’zida xam
yaxshi , xam o’zaro bog’langan tarzda faoliyat ko’rsatadigan bir necha turdagi
elementlar majmui tushuniladi.
Informatilada “tizim” tushunchasi ko’proq texnik vositalar va dasturlar
to’plamiga nisbatan ishlatilinadi.Axborotlarni shakli va mazmuniga ko’ra turlariga
ajratish ,ularni saqlash, izlash vakata ishlash prinsiplariga qayta ishlashda
qo’llaniladigan usullar shaxslar xamda vositalarning o’zaro bog’langan majmuiga
axborot tizimi deyiladi.( AT) deyiladi. Axborot tizimining asosiy vazifasiga
berilgan turdagi axborotni izlash uni kayta ishlash va qisqa vaqt ichida kerakli
joyga uzatish masalalarini xal qilish kiradi. Axborot tizimlari oddiy xisoblash
ishlari uchun emas, ma’lumotlarni avtomatik izlash va tanlash (saralash)
masalalarini xal kilishga mo’ljallangan. Axborotni izlash nima? Masalan,aytaylik
kutubxonadan Abdulla Qodiriyning “O’tgan kunlar” romanini izlayapsiz . Bu
kitobni izlashni kutubxonadagi alifboli katalogdan boshlaysiz va unda faqat muallif
nomiga e’tibor berasiz. Kartochkalar ichida bir necha “A.Qodiriy”larni topasiz,
ulardan kitob nomini izlaysiz. Shu tartibda izlanayotgan kitobning bor yoki
yuqligini aniqlaysiz. Umuman, kutubxonadan kerakli adabiyotni izlashda alifboli
katalog, tizimli katalog, mualliflar ism va shariflari bo’yicha katalogdan
foydalaniladi.
Xozirgi davrda axborotlarni izlash va saralash amallari shunchalik
rang-barangki, ularni sanab chikish u yoqda tursin, turlarga ajratish xam mushkul.
Axborot tizimlari o’zi xizmat qiladigan soxa doirasidagi belgilangan xar qanday
savolga javobni avtomatik izlashga va topishga mol’jallanadi. Odatda izlash sharti
faqat foydalanuvchining xoxishiga bog’liq bo’ladi. Beriladigan savollar
komputerga kiritilgan ma’lumotlar bilan uzviy bog’langan bo’ladi, aks xolda
beriladigan savollar javobsiz qolishi tabiiy.
| 