Fаyllаr vа tаsvirlаrni ko‘rib chiqishning yangi usullаri

22 
Komputrdagi ma’lumotlar ma’lumotlar omborida saqlanadi, ular 
maxsus dasturlar ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MOBT) yordamida 
boshqariladi. Ma’lumotlar omborini tashkil etuvchi elementlar turli ko’rinishda 
bo’lishi mumkin. Eng ko’p tarqalgan va amaliyotda qo’llaniladigan ma’lumotlar 
matnli fayllar xisoblanadi. Chunki matinli fayllar orqali turli axborotlar ifodalash 
va komputer xotirasida saqlash mumkin. Komputer asosidagi ATning 
ko’rinishlaridan biri ma’lumotlar ombori (bazasi) xisoblanadi. Oddiy fayllardan 
farqli ravishda ma’lumotlar ombori (MB) komputer xotirasida joylashgan 
axborotlarni izlash va saralashni amalga oshirish imkoniyatiga ega.
Ma’lumotlar ombori (MO) deb, komputerning uzoq muddatli xotirasida 
saqlanayotgan axborotlar va ular ustida aniq bir ishlash usullariga imkon beradigan 
ma’lumotlar yig’indisiga aytiladi. Ma’lumotlar omborida turli ma’lumotlar 
saqlanishi mumkin. Masalan, poyezd, samolyot, avtobuslarning xarakatlanish 
jadvali, do’kon yoki ombordagi maxsulotlarning mavjudligi xaqidagi ma’lumotlar, 
talaba, o’qituvchi va xodimlar xaqidagi ma’lumotlar, kitoblar xaqidagi 
ma’lumotlar va boshqa ma’lumotlar ma’lumotlar omboriga misol bo’la oladi. 
Ma’lumotlar omborini yaratish va uni ishlatish uchun shaxsiy komputerdan 
foydalanish shart emas. Masalan, tabibning qabulxonasidagi bemorlar kartotekasini 
MO deb xisoblash mumkin. (Kartotekalar kog’ozdan yoki kartonlardan foydalanib 
bajarilgan bo’lishi mumkin). Ma’lumotlar omborlarining eng sodda va keng 
tarqalgan shakli jadval ko’rinishidir. Ma’lumotlar omborining (MO) bunday 
ko’rinishi RELYASION TIZIM deb ataladi. Kompyuterda aksariyat xollarda 
matnli fayllar (tajribasi olib borgan sari u matnli fayllar o’rnida turli shakildagi va 
berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Turli xat, referat, 
she’r va x.k) ni yaratishda foydalaniladi foydalanuvchining tajribasi olib borgan 
sari u matinli fayllar o’rnida turli shakildagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi 
fayllardan foydalana boshlaydi. Masalan, matn fayl ichida turli xil sonli belgili 
ma’lumotlarni kiritish orqali jadvali, kartotekali varakalari ,tel.nomerlari va b. 
ma’lumotlarini jamlovchi ombor sifatida foydalanish mumkin. Bunday omborlar 
axborotni tasvirlash va joylashtirishni foydalanuvchining o’zi belgilaydi. Matnli 
fayllarda axborotni joylashtirishning bir variantini aniq misol tariqasida ko’rib 
chiqaylik. Masalan, O’zbekistonda tug’ilgan va fundamental fanlar (fizika , 
matematika , biologiya kimyo va x. k.) soxasida faoliyat ko’rsatayotgan yirik 
mutaxasislarning “Fanlar ekspertlari ombori“ deb nomlanadigan kartatekasini 
(matnli fayllarda) yaratish mumkin. Bunday kartatekadan foydalanish ancha qulay.
Xar bir olim (ombor atamasida - ekspert) 30 ta banddan iborat maxsus anketani 
to’ldiradi. 
Xar bir bandga shartli ravishda ikkilik kodi beriladi. Masalan NA-
ekspertining famiyasi, ismi, sharifi, DA-uy manzili, ED -ma’lumoti, FT - chet elga 

23 
xizmat safariga borganligi va boshqa kodlashga ma’lum ma’lumotlarni bildirsin.
Operator xar bir anketani matnli faylga kiritadi. Eng asosiysi shundaki 
Ma’lumotlar omborini yaratishdan maqsad xosil qilingan ma’lumotlardan 
foydalanish qulayligidir. Birinchidan, turli alomatlariga ko’ra axborotlarni 
tartiblash, 2-chidan, ixtiyoriy belgilariga ko’ra ajratib olish oson. Matnli fayllar esa 
ma’lumotlarni ma’lumotlarni bunday tashkillashtirishni amalga oshira olmaydi. 
Axborotlar tizimi vositasida qayta ishlash uchun jadval ko’rinishdagi ma’lumotlar 
qulay xisoblanadi. Komputerning dasturiy ta’minotiga kiradigan dasturlar 
xotiradagi jadvallarni “tanitdi”. Kompyuter xotirasida jadval sifatida saqlanadigan 
fayllar, asosan kengaytmasi dbf (Data Base File) bo’lgan fayllardir. Ma’lumotlar 
omboridan foydalanish uchun maxsus dasturlar yaratiladi va bunday dasturlar 
ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi deb ataladi (MOBT). Ma’lumotlar 
omborida axborotlar asosan matn va raqam ko’rinishida saqlanadi. 
Ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi vazifasiga ma’lumotlar omborini 
boshqarishning qo’yidagi xususiyatlari kirishi mumkin: 
- ma’lumotlar omboriga kirish: foydalanuvchining talabiga javoban axborot 
turidan kat’i nazar unga qulay ko’rinishda javob berish; 
- ma’lumotlarni modifikasiyalash: berilgan axborotni foydalanuvchi talabiga mos 
holda o’zgartirish; 
- ishonchlik darajasi: qurilmalar tasodifan to’xtatilganda ma’lumotlar omborining 
qayta tiklanish qobiliyati; 
- ma’lumotlarni ximoyalash: ma’lumotlar omboridan ruxsatsiz (sanksiyasiz) 
foydalanishning cheklanganligi; 
- ma’lumotlar omboridan tarmoqda foydalanish: ma’lumotlardan bir vaqtda bir 
necha kishining (bir-biriga xalaqit bermasdan) foydalanish. 
Komputerda qayta ishlanadigan ma’lumotlar o’z kundalik turmushida 
ishlatiladigan barcha axborotlarni oladi. Turli kasb egalari o’zlariga kerakli bo’lgan 
ma’lumotlar bilan ish yuritadi. Bunday ma’lumotlarning eng asosiylari sonli 
(raqamli) va belgili (matnli) axborotlar xisoblanadi. Odatda, xar qanday axborot 
tizimini yaratish uchun bu ikki turdagi ma’lumot shakli etarlidir, chunki 
foydalanuvchiga etqazilmoqchi bo’lgan barcha axborot raqamlar yoki so’zlardan 
iborat bo’ladi. Ma’lumotlarning turlari: Belgili ma’lumot, sonli ma’lumot, 
mantiqiy ma’lumotlar (Masalan, “lampa yoniq” (TRUE) yoki “lampa uchirilgan” 
(FALCE). Ma’lumotlarni uch xil kurinishda ifodalash mumkin: ierarxik 
(shajaraviy), tarmokli va relyasion (jadvalli). Ierarxik tizim jadvallardan tashkil 
topgan bo’lib, unda axborotni izlash jarayoni oldindan berilgan tartibda “ko’rib” 
chiqiladi. * Ma’lumotlarning daraxtsimon joylashishiga ma’lumotlarning ierarxik 
modeli deyiladi. Relyasion jadvalga katta xajmga ega bo’lgan ma’lumotlarni 
kiritishda ba’zi satr qiymatlarini bir necha bor qayta ishlatish xollari uchrab turadi. 

24 
(Masalan, firmalarning kodlari, talabgorning rekvizitlari va x.k.). Ko’pgina 
dasturlarda takrorlanadigan guruxlarni kiritish texnologiyalari mavjud va ular 
orkali berilgan axborotlarning birortasi yuqotilmasdan satrlarga o’tkaziladi.
Masalan, MS Office paketidagi Excel dasturidan foydalanib, ma’lumotlar ombori 
tuzishda berilgan satr yoki ustundagi qiymatlarni qayta kiritishda «Kopirovat» 
buyrug’idan foydalanish mumkin. Bu buyrak orqali biror katakchadagi qiymatlar 
buferga (vaqtinchalik saqlash uchun) o’tkaziladi. Buferda shaklanayotgan 
ma’lumotlarni esa ko’p marta ishlatish mumkin. Buning uchun qiymat kiritiladigan 
katakcha tanlanib, «Vstavit» buyrug’ining berilishi etarli. Xuddi shuningdek, 
“Kopirovat” buyrug’i yordamida ma’lumotlar guruxi nusxalanishi mumkin.
Tizimlar sistemalar deganda , yagona maqsad yo’lida bir vaqtning o’zida xam 
yaxshi , xam o’zaro bog’langan tarzda faoliyat ko’rsatadigan bir necha turdagi 
elementlar majmui tushuniladi. 
Informatilada “tizim” tushunchasi ko’proq texnik vositalar va dasturlar 
to’plamiga nisbatan ishlatilinadi.Axborotlarni shakli va mazmuniga ko’ra turlariga 
ajratish ,ularni saqlash, izlash vakata ishlash prinsiplariga qayta ishlashda 
qo’llaniladigan usullar shaxslar xamda vositalarning o’zaro bog’langan majmuiga 
axborot tizimi deyiladi.( AT) deyiladi. Axborot tizimining asosiy vazifasiga 
berilgan turdagi axborotni izlash uni kayta ishlash va qisqa vaqt ichida kerakli 
joyga uzatish masalalarini xal qilish kiradi. Axborot tizimlari oddiy xisoblash 
ishlari uchun emas, ma’lumotlarni avtomatik izlash va tanlash (saralash) 
masalalarini xal kilishga mo’ljallangan. Axborotni izlash nima? Masalan,aytaylik 
kutubxonadan Abdulla Qodiriyning “O’tgan kunlar” romanini izlayapsiz . Bu 
kitobni izlashni kutubxonadagi alifboli katalogdan boshlaysiz va unda faqat muallif 
nomiga e’tibor berasiz. Kartochkalar ichida bir necha “A.Qodiriy”larni topasiz, 
ulardan kitob nomini izlaysiz. Shu tartibda izlanayotgan kitobning bor yoki 
yuqligini aniqlaysiz. Umuman, kutubxonadan kerakli adabiyotni izlashda alifboli 
katalog, tizimli katalog, mualliflar ism va shariflari bo’yicha katalogdan 
foydalaniladi.
Xozirgi davrda axborotlarni izlash va saralash amallari shunchalik 
rang-barangki, ularni sanab chikish u yoqda tursin, turlarga ajratish xam mushkul. 
Axborot tizimlari o’zi xizmat qiladigan soxa doirasidagi belgilangan xar qanday 
savolga javobni avtomatik izlashga va topishga mol’jallanadi. Odatda izlash sharti 
faqat foydalanuvchining xoxishiga bog’liq bo’ladi. Beriladigan savollar 
komputerga kiritilgan ma’lumotlar bilan uzviy bog’langan bo’ladi, aks xolda 
beriladigan savollar javobsiz qolishi tabiiy. 

Download 0,58 Mb.