|
Maxsus fortepiano
|
| bet | 9/13 | | Sana | 17.05.2023 | | Hajmi | 6.34 Mb. | | #61120 |
Bog'liq 30s3030 lecture № 6, ASad, 1- мавзуга ХФТ, 55-GMusiqiy lahza (frans. Moment musical) – ekspromtga o`xshash fortepiano asari degan ma`noda keladi. Sarlavha tinglovchilarga musiqaning improvizatsiya xususiyati haqida tushuncha berish, qandaydir “o’tkinchi” badiiy taassurot qoldirish uchun mo’ljallangan.
“Musiqiy lahza” atamasi G’arbiy Yevropa musiqiy romantizmi davriga bog’liq. 1823-1828 yillarda Franz Shubert 6ta fortepiano musiqiy lahza pyesalar yozgan (op.94, D.780):
C-dur (Moderato),
As-dur (Andantino),
f-moll (Allegro moderato),
cis-moll (Moderato),
f-moll (Allegro vivace),
As-dur (Allegretto).
Pyesalar M. Leydesdorf tomonidan 1828-yil to’plamida “Musiqiy lahzalar” umumiy nomi bilan, fransuz tilida nashr etilgan. Bundan biroz oldin, Leydesdorf o’zining “Moment melancoliques” nomi ostida o’z pyesalarini nashr etdi.
Sarlavhadagi “lahza” so’zi musiqiy pyesaning qisqaligi, “kichikligi” haqida fikr uyg’yotishi mumkin (S. Prokofievning “Мимолётности” talqinida ko’rishimiz mumkin). Darhaqiqat, Shubert to’plamining faqat uch va beshinchi qismlari qisqa, qolganlari uzun musiqiy kompozitsiyalar (audio zapisda 5-7 daqiqagacha), ayniqsa 6-qismi, S. Rixterning 1950-yillarning ikkinchi yarmida interpretatsiyasi 9dan 11-daqiqagacha davom etadi (ya’ni Allegro klassik sonatasining davomiyligiga teng).
Shunday qilib, birinchi “Musiqiy lahzada” (C-dur) cholg’u kuyining ta’sirini qo’ng’iroq, marsh va qo’shiqlardan aniqlash mumkin. Ehtiyotkirlik bilan janr urg’ularini o’zgartirib, kompozitor printsipial jihatdan barqaror tasvirning o’zgaruvchanligiga erishadi va “Musiqiy lahza” 2-sonda (As-dur) komponentlarning teskari nisbati kuzatiladi.
Bu yerda birinchi bo’limga katta obyektivlik xos bo’lib, u ham tematik, ham faktura jihatdan xor qo’shig’iga qaytadi, ikkinchisi esa romantika tamg’asi bilan aniq belgilanadi va tuzilishi va harakterida Mendelsonning “Gondolera qo’shig’i” “So’zsiz qo’shiq” dan bashorat qiladi. Umumiy janr kelib chiqishiga qaramay, Shubert taqqoslangan bo’limlarning kontrastini ta’kidlaydi. Kontrastni keskinlashtirish orqali u ba’zi muhim umumiy fikrlarni saqlab qoladi. Ular sirt ustida yotmaydi va aniq skvozligiga qaramasdan, ishning bo’limlarini yopish, kesishgan rivojlanish tendentsiyasida topiladi.
Shubert uslubidagi matn nafislik, xotirjamlik, melanxolik bilan birlashtirilgan. Shubertga xos bo’lgan narsa his-tuyg’ularni namoyon qilishda vazminlikdir. U faqat bir marta – ikkinchi qism qaytarilganda buziladi. Boshqa barcha holatlarda, garmonik nyuanslar va tematik materialning tegishli variant o’zgarishlari tufayli boyitiladi. Ish davomida xayolparast kayfiyat saqlanib qolinadi, bo’limlar “Akvarel” yumshoqligi bilan almashtiriladi.
Agar biz Shubert fakturasining shaffofligi haqida gapiradigan bo’lsak, bu nafaqat “gitara” akkomponentining yetakchi melodik chizig’ining nisbatidan sezgir foydalanishga, balki bass qo’llab-quvvatlashining stakkatosiga ham tegishli akkord vertikallarining ta’siri, turli tembrlar taassurotini yaratish. Bularning barchasi ijrochini Shubert tomonidan yuqori baholangan ohangdor teginishiga erishishga majbur qiladigan o’chirilgan dinamika tufayli quloqqa tushadi. Shunday qilib, qo’shiq tamoyillarining ta’siri nafaqat mazmunning lirik chuqurligi va shaklning yopiqligida, balki to’qimalarning barcha elementlarining kantilenasida ham namoyon bo’ladi.
Uchinchi “Musiqiy lahza” (f-moll) fortepianoga ega bo’lishning eng mukammal tasviri sifatida tan olinishi kerak. Qaysidir ma’noda ekossezalarga borib taqaladigan go’yaning oddiyligi yana bir bor e’tiborni tortadi. Shu bilan birga, raqs asosi bu yerda amaliy ahamiyatga ega emas. U yetarlicha rivojlangan kodaga qaratilgan to’xtovsiz harakda ishtirok etadi. Kodada mualiffning fikri yo’nalishini yangilovchi va umumlashtiruvchi elementlar mavjud bo’lganligi sababli, asar mazmuni voqelik bilan ajralib turadi, sodir bo’layotgan voqeani aks ettiradi, deyish mumkin. Vaqt o’tishi kompozitorni ham, ijorchini ham, tinglovchini ham muqarrar ravishda o’ziga tortadi. Ko’pincha Shubertda bo’lgan kabi, minimal vositalar muhim ma’noni o’zida mujassamlashtirishga xizmat qiladi. Bu ma’noni egallash va tinglovchiga yetkazish oson ish emas. Uning yechimi ijrochi asarning asosiy matnining yashirin tarangligidan uni kodada tushirishgacha bo’lgan chiziqni qay darajada ko’rsatib berishiga bog’liqdir. Ovozning asta-sekin susayib borishi voqealar tuyg’usini kuchaytiradi, bu kompozitor intonatsiyasi va garmonik konflikt tarzda namoyon bo’lishi bilan yordam beradi. Bu asarning ma’naviyatini ko’p jihatdan koda belgilaydi desak mubolag’a bo’lmaydi. Aynan unda semantik avj nuqtasi jamlangan bo’lib, lirik natining rivojlanishini jamlaydi, uning ishonchliligi yorqinligi va jozibaliligi bilan emas, balki yakuniy xulosaning barqarorligi bilan belgilanadi, dinamik ravishda deyarli hech narsaga belgilanmaydi.
Birinchi uchta “Musiqiy lahzalar”dan farqli o’laroq to’rtinchisi (cis-moll) bunday anuq janr sharoitlarini ko’rsatmaydi. Mualiff bu yerda XVIII-asrning ikkinchi yarmi – XIX-asr boshlarida pianino asarida keng namoyon bo’lgan va shu ma’noda Shubert davrida o’zining janr o’ziga xosligini yo’qotgan.
“Musiqiy lahza”ning (f-moll) beshinchi asarida preludiya amaliyoti bilan to’qnash keladi va kuchli irodali faol yurish bilan ajralib turadi. U tezkor marshning ritmik intonatsiyasiga asoslanadi, uning chaqqonligi temp va shtrix bilan ta’kidlanadi. Motiv-tematik rivojlanishni rivojlantirishga yo’naltirilganligi tufayli musiqaning impulsivligi ortadi. Bularning barchasi Bethoven obrazlari olami bilan tabiiy o’xshashliklarni keltirib chiqaradi.
Eng murakkab ruhiy harakat kompozitor tomonidan so’nggi “Musiqiy lahza” (As-dur) da ochib berilgan. O’zining asl xususiyatlariga ko’ra, u ikkinchisiga biroz yaqin: bir xil janr obraz (xor qo’shig’i) garchi erkinroq, individuallashtirilgan talqinda; va bu yerda hayolparast-tafakkur kayfiyati hukm suradi.
Zamondoshning ma’naviy qiyofasi sahiyligida, uning ma’naviy qiyofasining mustahkamligi, yuksakligida ijobiy idealni topish – kompozitorning izlanishlari ana shu yo’nalishda. Shuning uchun oltita “Musiqiy lahzalar”da umidsizlikni tavsiflashga o’rin yo’q, shuning uchun ham ularning oxirgisida kompozitor trioga alohida e’tibor beradi, uning tinch, muvozanatli ko’rinishiga qarshi muvozanat qiymatini aniq beradi.
Musiqiy lahzalar haqida so`z borar ekan, S. Raxmaninovning musiqiy lahzalarining ahamiyatini ham aytib o`tish lozim. Uning musiqiy lahzalari haqida gapirib o’tishdan oldin kompozitorning hayoti va ijodi haqida qisqacha tanishib chiqamiz.
Sergey Raxmaninov irsiy rus zodagoni, ajoyib pianinochi va kompozitor butun dunyoda rus musiqasining ramziga aylangan. Raxmaninov 1873-yili Rossiyaning Novgorod viloyatida tug’ildi. Erta bolalikdan Sergey musiqani yaxshi ko’rar edi, shuning uchun uni Sankt-Peterburg konservatoriyasiga fortepiano bo’limida o’qishga yuborishga qaror qilindi, shuningdek u Moskva konservatoriyasida ham tahsil olgan. U o’z ishida Peterburg va Moskva kompozitorlik maktablari tamoyillarini birlashtirdi. Uning ijodi umuman rus madaniyati, xususan, xalq qo’shiqlari bilan chambarchas bog’liq. Oktabyr inqilobidan keyin u Ameriaga hijrat qiladi va umrining so’nggi uchdan bir qismini u yerda yashaydi, ammo Raxmaninovning musiqiy asarlari Sovet Ittifoqini hisobga olmaganda butun dunyoga ma’lum edi. Musiqiy faoliyatining boshida u mavaffaqiyatsizlikka uchradi, biroq, 1901-yilda u o’zining mashhur Ikkinchi va Uchinchi fortepiano konserti hamda Ikkinchi simfoniyasi unga juda katta mashhurlik va obro’ olib keldi. 1917-yilda u Skandinaviyaga gastrol safari bilan boradi. U hech qachon Rossiyaga qaytmagan. U AQSHda katta muvaffaqiyatlarga erishdi, u yerda, asosan, gastrol safari bilan shug’ullangan. Ikkinchi jahon urushi paytida Sergey Raxmaninov hayriya konsertlarida to’plangan barcha mablag’larni uyga jo’natib, vatandoshlariga yordam berishga harakat qildi. Kompozitorni Moskva konservatoriyasida o’qib yurgan davridan to muhojirlik davrigacha bilgan Raxmaninovning do’sti A. F. Gedikening xotiralariga ko’ra, Raxmaninov rostgo’y va kamtarin inson bo’lgan, o’z ishxonasida tartibni mukammal saqlagan edi, hech qachon kechikmasdi va boshqalarda bu fazilatlarni qadrlardi. Raxmaninov quvnoq va hazilkash inson bo’lgan. Raxmaninov past ovozda, ohista va shoshilmasdan gapirar edi. Raxmaninov asosan ertalab o’zining asarlarini ustida ishlashni xush ko’rardi, agar ish yaxshi ketsa, u ko’pincha kechgacha o’tirar edi, lekin kechasi ishlashni yoqtirmasdi. 1943-yilda uzoq davom etgan kasallikdan so’ng kompozitor vafot etdi.
Raxmaninovning ilk fortepiano asarlari orasida alohida o’rin olgan “6 ta musiqiy lahzalar” Op.16, 1896-yilda birinchi simfoniya tugagandan so’ng yozilgan. Bu fortepiano turkumi, xuddi o’sha davrning Op.14 romanslari kabi, kompozitor ijodining yangi qirralarini ochib beradi. Unda ko’p narsa 1900-yillarning boshlarida Raxmaninov asarlarida to’liq ovoz bilan yangraydigan tasvirlar va kayfiyatlarni aks ettiradi.
Buyuk rus kompozitori va pianinochisi S. Raxmaninovning fortepiano uchun 6 ta musiqiy lahzalari taniqlidir (op.16, 1896):
b-moll (Andantino)
es-moll (Allegro)
h-moll (Andante cantabile)
e-moll (Presto)
Des-dur (Adagio sostenuto)
C-dur (Maestoso)
Bu fortepiano turkumi, xuddi o’sha davrning op.14 romanslari kabi, kompozitor ijodining yangi qirralarini ochib beradi. Unda ko’p narsa 1900-yillarning boshlarida Raxmaninov asarlarida to’liq ovoz bilan yangraydigan tasvirlar va kayfiyatlarni aks ettiradi. Bu nuqtai nazardan, motorlik xarakter ayniqsa samarali dinamik printsipga ega bo’lgan harakatchan ikkinchi (es-moll), to’rtinchi (e-moll), oltinchi (C-dur) musiqiy lahzalarda dalolat beradi.
Ikkinchi musiqiy lahza:
To’rtinchi musiqiy lahza:
Oltinchi musiqiy lahza:
Ular ma’lum darajada taqdimot uslubida bir-biriga o’xshashdir. Klaviatura bo’ylab keng tarqalgan passajlarning to’xtovsiz shiddatli harakati, ularning fonida yangraydigan undov harakteridagi qisqa, ritmik faol iboralar, dinamikaning uzluksiz sur’ati va oqimi ozod qilingan energiyadan nazoratsiz ravishda chiqib ketish taassurotini yaratadi.
Faol motor energiyasi bilan to’ldirilgan tezkor, dinamik pyesalar lirik ohangdor,
ifodada jamlangan.
Birinchi musiqiy lahza (b-moll) Raxmaninovning elegiyalik kayfiyatlari doirasini rivojlantiradi va ba’zan es-moll op.3dan Elegiya xotirasini eslatadi. Ushbu asarning alohida melodik burilishlari Chaykovskiyga yaqlinlik haqida gapiradi. Biroq, undagi umumiy hissiy rang va ohangni rivojlantirish usullari odatda Raxmaninovga tegishli.
Uchinchi pyesa (h-moll) esa ifoda teranligi va g’oyaning o’ziga xosligi bilan diqqatga sazovordir. Unda qayg’uli, konsentratsiyali elegik aks ettirish kayfiyati fojiali ranga ega bo’ladi. Qattiq jasoratli iroda bilan birga, qandaydir ichki cheklov, hayajonli og’riqli fikrlarning zulmi eshitiladi. Tez-tez pauza va xo’rsinish bilan uzilib qolgan ifodali “gapiruvchi” iboralar ko’tarlish va pasayishlarning kengroq qatorini qo’shadi. Fakturaning uzluksizligiga qaramay, musiqada yashirin marsh ritmi mavjud bo’lib, u og’ir, o’lchangan oktava bosh harakatlari bilan takrorlashda aniqroq namoyon bo’ladi.
Ushbu asarning ma’yus, fojiali kayfiyati poetik jihatdan yengil, tiniq rangdagi Beshinchi musiqiy lahza (Des-dur) bilan ajralib turadi, unda barkarola janrining o’ziga xos refraksiyasi (преломление) berilgan. Ranglarning ajoyib boyligi, chizmaning kengligi va erkinligi harajatlarni tejash va fakturaning mustahkamligi bilan birlashtirilgan. Chap qo’lning tertsiya jo’rligi fonida mayin va erkalovchi, lirik mast ohang yangraydi. Ushbu o’zgarmas ostinato figurasi tonikada uzoq “turish” bilan o’tradigan uyg’unlik bilan birgalikda Raxmaninov musiqasini tinglashda tez-tez paydo bo’ladigan “muzlatilgan sukunat” taassurotini yaratadi. Ammo fakturalarning yashirin polifoniyalar kirib kelishi, vaqti-vaqti bilan qisqa aks-sadolarning ko’pligi musiqiy matoni qizg’in “ichki hayot” bilan to’ldiradi.
Umuman olganda, bu fortepiano turkumi Raxmaninov ijodida muhim qadam bo’ldi. Kompozitor nafaqat o’zining obraz va kayfiyatini, balki o’ziga xos manera uslubini ham topadi. U an’anaviy janr shakllaridan voz kechmay, ularni erkin talqin etadi, yangi individual mazmun bilan to’ldiradi.
|
| |
