|
I-bob. F. Shubertning jahon musiqa madaniyatida tutgan o'rni
|
| bet | 5/13 | | Sana | 17.05.2023 | | Hajmi | 6.34 Mb. | | #61120 |
Bog'liq 30s3030 lecture № 6, ASad, 1- мавзуга ХФТ, 55-GI-bob. F. Shubertning jahon musiqa madaniyatida tutgan o'rni
Shubert ijodining o`ziga xosligi.
Buyuk Avstriya kompozitori Franz Shubert (1797-1828) jahon musiqa san`atida romantizm yo’nalishining asoschilaridan biri hisoblanadi. Kompozitor 600 dan ortiq vokalli kompozitsiyalar (Shiller, Gyote, Geyne va boshqalar so’ziga), 9 ta simfoniya (8-simfoniyasi, eng mashhuri “Tugallanmagan”), shuningdek kamer ansambl va fortepiano uchun ko’plab asarlar yozib qoldirgan. Shubert asarlarining ko`pi romantizm davrining yorqin namunasiga kiradi. F. Shubert juda erta musiqa qobiliyatiga ega boldi, uning oila a’zosidagi birinchi ustozi bu otasi bo’lgan. Shubertning otasi unga altda chalishni o’rgatadi, katta akasi esa Ignats – fortepianoda chalishni o’rgatadi. 6 yoshidanoq kompozitor Lixtentalya nomli cherkov maktabida tahsil oladi. Kompozitor 7 yoshidan boshlab Lixteal cherkovi kapelmeysteridan organ saboqlarini va cherkov maktabining regent M. Xolzerdan qo’shiq aytish saboqlarini oldi.
O’zining go’zal ovozi tufayli 11 yoshida F. Shubert Vena saroyi ibodatxonasiga va Konviktga (internat maktabiga) “qo’shiqchi bola” sifatida qabul qilindi, Shubert u yerda Jozef fon Spaun, Albert Shtadler va Anton Xolzapfel bilan do’st boldi. Wenzel Ruzicka Shubertga bas ovozda aytishni o’rgatadi, keyinchalik Antonio Salyeri Shubertga bepul ta’lim bergan, unga kontrapunkt va kompozitsiyani o’rgatadi. Shubert nafaqat qo’shiq kuylash bilan shug’ullangan, balki Konwikt orkestrida ikkinchi skripach bo’lganligi sabali Yozef Gaydn va Volfgang Amadey Motsartning instrumental asarlari bilan ham tanishgan.
Tez orada F. Shubert kompozitor sifatida o’z iste’dodini namoyon etdi: 1810-1813 yilgacha u opera, simfoniya, fortepiano uchun pyesalarni yozdi.
1813-yilda kompozitorning ovoz buziladi va u xordan haydaladi, shundan so’ng u uyiga qaytib, o’qituvchilar seminariyasiga o’qishga kiradi va uni keying yili 1814-yilda tugatadi. Keyin otasi ishlagan maktabga o’qituvchi bo’lib ishga kiradi va u yerda 4 yil ishlaydi. Bo’sh vaqtlarida Shubert musiqa bastalardi. U asosan Gluk, Motsart va Bethoven ijodini o’rgangan. Uning birinchi mustaqil asari – “Увеселительный замок сатаны” (Shaytonning zavq-shavq qal’asi) operasini va fa-major messasini 1814-yilda yozadi.
F. Shubertning ishi uning kasbiga mos kelmadi va u o’zini kompozitor sifatida ko’rsatishga harakat qiladi, ammo nashriyotlar uning asarini chop etishdan bosh tortdilar. 1816-yil bahorida Shubert Laibahda (hozirgi Lyublyana) Kapellmeyster lavozimidan voz kechadi. Ko’p o’tmay Yozef fon Spaun Shubertni shoir Frans fon Shober bilan tanishtiradi, u mashhur bariton ovozi Iogann Maykl Fogel bilan uchrashishni tashkil qiladi. Fogel ijro etgan Shubert qo’shiqlari Vena salonlarida juda mashhur bo’ldi. Shubertning birinchi muvaffaqiyati Gyotening 1816-yilda musiqaga qo’ygan “Лесной царь” (O’rmon qiroli) balladasi keldi. 1818-yili yanvarda Shubertning birinchi kompozitsiyasi – “Erlafsee” qo’shig’i nashr etildi (antologiyaga qo’shimcha sifatida, F. Sartori tomonidan tahrirlangan).
F.Shubertning do’stlari orasida rasmiy Yozef fon Spaun, havaskor musiqachi Anton Xolzapfel, havaskor shoir F. Shober, shoir I. Mayrhofer, shoir va komik E. Bauernfeld, rassomlar M. Shvind va L. Kupelvizer, kompozitorlar A.Xyuttenbrenner va I.Shubert, qo’shiqchi A.Milder-Hauptmann bor edi. Ular Shubert ijodining muxlislari edi va vaqti-vaqti bilan unga moliyaviy yordam ko’rsatishdi.
1818-yil boshida Shubert maktabdagi ishini tark etadi, o’sha yilning iyul oyida u Jelizga (hozirgi Slovakiyaning Jelyezovtse shahri) graf Iogann Esterxazining yozgi qarorgohiga ko’chib o’tadi va u yerda musiqadan qizlariga dars berishni boshlaydi. Noyabr oyining o’rtalarida u Venaga qaytib keladi. Ikkinchi marta 1824-yilda Esterxaziga tashrif buyuradi.
1823-yilda kompozitorni Shtiriya va Linz musiqa uyushmalarining faxriy a’zosi etib saylashadi.
Shubertning ijodiy merosi turli janrlarni qamrab olgan. U 25 dan ortiq kamer-instrumental asarlar, 23 ta fortepiano sonatalari, ikki va to’rt qo’lli fortepiano uchun ko’plab asarlar, 10 ta opera, 6 ta messa, xor va vokal ansambli uchun bir qancha asarlar va 600 dan ortiq qo’shiqlar yozgan.
Uning hayoti davomida va kompozitor vafotidan keyin ancha vaqt davomida u asosan qo’shiq muallifi sifatida qadrlangan. Faqat XIX-asrdan boshlab tadqiqotchilar uning ijodining boshqa sohalarida erishgan yutuqlarini asta-sekin anglay boshladilar. F. Shubert tufayli qo’shiq janri birinchi marta boshqa janrlar bilan teng ahamiyat kasb etdi. Uning she’riy obrazlari Avstriya va nemis she’riyatining deyarli butun tarixini, jumladan, ayrim xorijiy mualifflar ijodini aks ettiradi.
F. Shubertning ijodi fortepiano musiqasi uchun yangi yo’llarni ochdi. Uning “C-dur” va “f-moll” fantaziyalari, ekspromtlar, “Mузыкальные моменты” (musiqiy lahzalar), sonatalari nihoyatda boy tasavvur va buyuk garmonik jasoratning isbotidir. Kamer va simfonik musiqaga – torli cholg’ular uchun re-minorli kvartet, do-majorli kvintet, Fortepiano kvinteti uchun “Форельный” (Forelli), do-majorda “Katta simfoniya” va si-minorda “Tugallanmagan simfoniya”larida – Shubert o’zining o’ziga xos va mustaqil musiqiy tafakkurini namoyish etadi, u o’sha paytda yashagan va hukmronlik qilgan Bethoven tafakkuridan sezilarli farq qiladi. Shu bilan bir qatorda Shubertning ko’p sonli cherkov asarlaridan (messalar, ofertoriyalar hamda madhiyalar) “Es-dur messa”si o’zining yuksak xarakteri va musiqiy boyligi bilan ajralib turadi.
O’sha davrda ijro etilgan operalardan F. Shubertga eng ko’p Yosef Vaygelning “Швейцарское семейство” (Shvetsariyalik oila), Luidji Cherubinining “Медея” (Medeya), Fransua Adriana Bualldiyoning “Иоанн Парижский” (Parijlik Yoan), Izuardning “Сандрильона” (Sandrilona) va ayniqsa Glyukning “Ифигения в Тавриде” (Tavridagi Ifigeniyasi) operalari yoqdi. Shubert davrida katta modada bo’lgan italyan operasi unga unchalik qiziq emasdi, uni faqat “Севильский цирюльник” (Sevilya sartaroshi) va Joakino Rossinining “Otello”dan ba’zi parchalari hayratda qoldirgan.
F.Shubertning eng ahamiyatli asarlaridan biri Tugallanmagan simfoniya (8-simfoniya) dir. Bundan tashqari, kompozitor ijodiy merosida ustun mavqeni ovoz va fortepiano uchun yozilgan musiqa egallaydi. Kompozitorning jami 600 dan ortiq asarlari saqlanib qolgan. Muallif ularni asosan “qo’shiqlar” (Lieder), qisqa “romanslar” (Romanzen) yoki “balladalar” (Balladen) deb atagan. Aksariyat qo’shiqlar ushbu janr uchun odatiy uzunlikdan oshmagan (1-5 daqiqa), lekin davomiyligi bo’yicha katta opera sahnalari yoki kantatalar bilan taqqoslanadigan artefaktlar mavjud, masalan: “Diver” balladasi (Der Taucher, D.111) audio yozuvda 25 daqiqa davom etadi va “Adelwold va Emma” balladasi (Adelwold und Emma, D.211) – 28 daqiqa davom etadi.
Bir nechta vokal turkumlar orasida “Прекрасная мельничиха” (Go’zal Melnichixa) va “Зимний путь” (Qishki yo’l) (ikkalasida ham Vilgelm Myuller so’zlari) bor, ular syujeti va musiqiy-dramatik mazmuni bilan ajralib turadi. Kompozitor niyatini munosib tarzda yetkazishga intilgan xonandalar uning vokar turkumlarini to’liq ijro etadilar.
Shunday qilib, Buyuk Avstriya ijodkori, Klassitsizm va romantizm uslublarining chorrahasida ijod qilgan kompozitor Ferenz Shubert merosi jahon musiqa san`atida beqiyos iz qoldirganligi bilan ajralib turadi. Uning asarlari keying avlod kompozitorlari ijodiyotiga ham ulkan ta`sir o`tkazgan. Jumladan, 1830-yildan 1870-yilgacha Ferents List Shubertning ko’plab asarlarini, ayniqsa qo’shiqlarini transkripsiya qilgan va tartibga slogan. Uning so’zlariga ko’ra, Shubert “hayotda yashagan eng she’riy musiqachi”. Chex kompozitori, romantizmning yorqin namoyandasi Antonin Dvorjak uchun Shubertning simfoniyalari ayniqsa qiziqarli edi; frantsuz kompozitori Gektor Berlioz va Avstriya kompozitori Anton Bruknerlar “Katta simfoniya” ularning ijodiga katta ta’sir korsatganini tan oladilar.
Shuni qayd etish lozimki, 1897-yilda Breitkopf & Hertel nashriyoti Shubert asarlarining redaksiyasini nashr etdi, uning bosh muharriri Iogannes Brams edi. Benjamin Britten, Rihard Shtrauss va Jorj Kram kabi XX-asr kompozitorlari Shubert ijodini targ’ib qilgan yoki o’z musiqasida uning asarlariga ishora qilgan. Ajoyib pianinochi bo’lgan Britten Shubertning ko’plab qo’shiqlariga qiziqish bildirgan va ko’pincha uning solo va duetlarini ijro etgan.
1830-yildan 1870-yilgacha Ferents List Shubertning ko’plab asarlarini, ayniqsa qo’shiqlarini transkripsiya qilgan va tartibga slogan. Uning so’zlariga ko’ra, Shubert “hayotda yashagan eng she’riy musiqachi”. Antonin Dvorjak uchun Shubertning simfoniyalari ayniqsa qiziqarli edi; Gektor Berlioz va Anton Bruknerlar “katta simfoniya” ularning ijodiga katta ta’sir korsatganini tan oladilar.
|
| |
