50
4.3. Issiqlik ta'minoti tizimlarida energiya auditi
Mamlakatimiz shaharlari va viloyatlaridagi issiqlik ta'minoti tizimlarini
izlanish tajribasidan kelib chiqqan holda, so'nggi yillarda issiqlik energiyasi va
issiqlik tashuvchisini ishlab chiqarish va uzatish
uchun elektr energiyasi
iste'molining o'sishi tendentsiyasi kuzatilmoqda. Ushbu tendentsiya elektr
energiyasi va elektr energiyasini iste'mol qilishning o'sishi bilan ifodalanadi.
Energiya izlanishlarining to'plangan materiallari bizga dalillarni aytib berishga
imkon beradi va ushbu vaziyatni chuqur tahlil qilishni va har holda alohida talab
qiladi.
33 rasm. Binoning issiqlik ta'minoti tizimi.
So'nggi yillarda issiqlik ta'minoti tizimlarida elektr energiyasining
solishtirma iste'molining o'sish dinamikasi yiliga 5 dan 8% gacha bo’ldi. Shunday
qilib, respublikaning turli mintaqalaridagi ko'plab ob'ektlarda, 2015-2017 yillarda
uch yil davomida bu o'sish 17 dan 27% gacha bo'lganligi ta'kidlandi. Albatta,
solishtirma ko'rsatkichning o'sishi cheksiz emas, ammo issiqlik ta'minoti
tizimlarida elektr energiyasi iste'molining o'sishi haqiqati allaqachon xavotirga
solmoqda. Ushbu tendentsiya iste'molchi va
energiya tizimidagi quvvat
koeffitsientining pasayishi bilan ifodalangan elektr energiyasini iste'mol qilishning
ko'payishi bilan birga keladi.
Yaqinda 4 yil ichida O'zbekiston Vazirlar Mahkamasi tomonidan
rejalashtirilgan yoqilg'i narxlarining ko'tarilishi va elektr energiyasi tannarxlarining
2,5÷3,0 baravarga ko'tarilishi bilan birlamchi resurslarni to'lash xarajatlarining
tarkibidagi ulushini taxmin qilish mumkin. Issiqlikga narxlari tobora o'sib
boraveradi. Bu nafaqat o'sishi 3,5÷4,0 baravarga etishi mumkin bo'lgan
issiqlik
tariflariga, balki uning xarid qobiliyatiga va shunga muvofiq markazlashtirilgan
issiqlik
inshootlarining
daromad
qismiga
ta'sir
qiladi
(iste'molchi
markazlashtirilgan isitish ta’minlashidan bosh tortishga majbur bo’ladi).
Issiqlik ta'minoti tizimlarida elektr energiyasining iste'mol qilinishining
oshishi sabablari:
51
• issiqlik ta'minoti inshootlarining o'zlarining normal ishlash rejimlarini
o'zgartirish yoki ularga mos kelmaslik (masalan, inshootlarni issiqliksiz mavsumga
tayyorlash rejalari va issiqlik tarmoqlari va manbalarini almashtirishning iqtisodiy
asoslangan sxemalari yo'qligi),
•
elektr jixatlar va elektr tarmoqlarining ishdan chiqishi,
sifatsiz xizmat
ko'rsatish,
•
elektr jihatlarini noto'g'ri tanlash va avtomatlashtirishni noto'g'ri sozlash,
•
elektr energiyasini iste'mol qilish va elektr energiyasi tizimida ham, elektr
energiyasini iste'molchida ham taqsimlashda xatolar,
•
elektr energiyasining normal hisoblagichining etishmasligi va elektr
energiyasi uchun dastur ustidan nazoratni yo'qotish,
•
issiqlik energiyasini iste'mol qilish tarkibidagi o'zgarishlar, tarmoqlarning
issiqlik va gidravlik yuklari tarkibidagi o'zgarishlar;
•
ob'ektlarning elektr inshootlarini boshqarishda buzilishlar (mavsumiy elektr
uzatish sxemalarining etishmasligi, kompensatsion qurilmalarning uzilishi,
yig'ilishlarning nomutanosibligi, elektr ta'minoti zanjirlarining konfiguratsiyasidagi
o'zgarishlar va noto'g'ri loyihalash),
•
iqlim sharoiti o'zgarishi.
Issiqlik ta'minoti tizimining energiya tejaydigan salohiyati:
Issiqlik manbai Manbada energiya tejash imkoniyatlari juda cheklangan. Eski
qozon uskunalarini yangisiga almashtirish bilan bog'liq bo'lgan qozonxonani jiddiy
ravishda modernizatsiya qilish ham qozonlarning holatiga qarab yoqilg'i
yo'qotishlarini (gazli qozonxonalarda) 3÷5 foizga kamaytiradi. Mumkin bo'lgan
elektr energiyasini tejashga qaratilgan boshqa
echimlarni hisobga olgan holda,
qozonxonaning o'z ehtiyojlari uchun issiqlik sarfini 2÷5 foizga kamaytirish
mumkin.
Natijada, maksimal yoqilg'i tejamkorligi (qoida tariqasida) 5÷10% dan
oshmasligi mumkin. Odatdagidek tejash qiymati 3÷5% dan oshmaydi va
qozonxona qancha katta bo'lsa, nisbiy tejash qiymati shunchalik past bo'ladi.
Issiqlik iste'molchisi Sanoat va uy-joy kommunal iste'molchilari uchun issiqlik
sarfini sezilarli darajada pasayishiga olib keladigan energiya tejaydigan asosiy
chora-tadbirlar ma'lum. Bunga, avvalambor, zamonaviy avtomatlashtirilgan
individual issiqli punktlarni (IIP) o'rnatish va ikki qavatli va uch qavatli derazali
zamonaviy derazalarni o'rnatish bilan bino chetlangan konstruktsiyalarini issiqlik
uzatishga qarshiligini oshirish kiradi, bu esa issiqlik infiltratsiya yo'qotilishini
keskin kamaytiradi. Faqatgina ushbu tadbirlarni amalga oshirish bilan bog'liq
bo'lgan umumiy issiqlik tejamkorligi, binolarni modernizatsiya qilishgacha issiqlik
ta'minoti muhandislik tizimlarining holatiga, mintaqaning iqlim sharoitiga va
boshqalarga qarab 20÷40% ni tashkil qilishi mumkin.
Issiqlik transporti Issiqlik tashuvchi moslamasini uzoq quvurlar orqali transport
paytida issiqlik yo'qotishlarini kamaytirish bilan bog'liq asosiy chora - bu eskirgan,
52
issiqlik izolyatsiyasini zamonaviy yangisiga almashtirish bo’ladi. Ko’p
uchraydigan holat - bu issiqlik izolyatsiyasining umuman yo'qligi. Quvurlarning
o'zlari qoniqarsiz holatida bo'lsa, bu yil davomida 1 km issiqlik tarmog'iga oqib
chiqadigan suv miqdori bilan tavsiflanadi, ularni almashtirish tug’ri keladi. Shu
bilan birga, so'nggi yillarda polietilen plyonkada ko'pikli poliuretan izolyatsiyali
quvurlarni yotqizishning kanalsiz usuli keng tarqaldi.
Issiqlik ta'minoti tizimi auditining xususiyatlari:
issiqlik tashuvchisi
transport tizimi issiqlik ishlab chiqarish va iste'mol qilish tizimini bir butunga
bog'laydi. Shuning uchun, energiya auditini o'tkazishda ushbu tizimlarning har
birida issiqlik yo'qotishlarini aniqlash muammosi mahalliy va bir-biridan mustaqil
ravishda hal etiladi. Jismoniy va moliyaviy tejashni hisoblashda tizimlarning bir-
biriga o'zaro ta'sirini hisobga olgan holda butun tizimni bir butun sifatida ko'rib
chiqish kerak, bu har doim ham bajarilmaydi.
Birinchi misol. Issiqlik tejashni aniqlashda, masalan, iste'molchi tomonidan
energiya nazorati jarayonida taklif qilingan energiya tejash choralari natijasida
jismoniy birliklarda, moliyaviy tejash va natijada qoplanish muddatini qisqartirish
juda tez-tez sodir bo'ladi issiqlik qiymati bilan belgilanadi.
Bu faqat tashqi
manbadan issiqlik sotib olingan taqdirda to'g'ri bo'ladi. Qoida tariqasida,
qozonxonalarda ushbu tadbirning iqtisodiy samaradorligi deyarli manbada
tejaladigan yoqilg'i miqdori bilan belgilanishi kerak, uning tannarx tarkibidagi
ulushi 30÷40% ni tashkil qiladi. Shunday qilib, bir xil voqea uchun qoplash
muddati issiqlik manbai egaligiga qarab juda farq qilishi mumkin.
Ikkinchi misol. Muayyan bino uchun, masalan,
tavsiya qilingan loyihaga
muvofiq, avtomatlashtirilgan isitish punktini o'rnatish, kuz va bahor mavsumlarida
(Gkal) ortiqcha qizib ketishni bartaraf etish orqali olingan issiqlik tejamkorligi
miqdori hisoblab chiqiladi. Darhaqiqat, ma'lum bir bino uchun hisoblangan
hajmdagi ushbu tejamkorlik amalga oshiriladi. Biroq, haqiqiy tejashni aniqlashda,
yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, butun issiqlik ta'minoti tizimini bir butun sifatida
ko'rib chiqish kerak.
