40
datchikni yoqish uchun potensiometrik tutashuv qarshilikli rezistorlarning ketma-ket
ulanishi sifatida R
chiq
va (R – R
chiq
) ifodalanishi mumkin (3.2.1 – rasm, b).
Tok datchik o‘ramidan
𝐼 = 𝑈/𝑅
o‘tadi va qo‘llaniladigan kuchlanish ketma-ket
ulangan rezistorlar orasida
𝑈 = 𝐼𝑅
𝑐ℎ𝑖𝑞
+ 𝑙(𝑅 − 𝑅
𝑐ℎ𝑖𝑞
)
taqsimlanadi (bo‘linadi): agar
o‘ram qarshiligi uzunligi
l
bo‘ylab bir tekis taqsimlansa va surgich harakatini x bilan
belgilasak, u holda datchikning chiqish kuchlanishi
𝑈
𝑐ℎ𝑖𝑞
= 𝐼 ∙ 𝑅
𝑐ℎ𝑖𝑞
=
𝑈
𝑥
𝑙
.
(3.3)
Shunday qilib, datchikning chiqish signali dvigatelning harakatiga
proporsionaldir.
Avtomatik tizimlarda surgich mexanik ravishda
qurilmaga ulanishi mumkin
(klapan, rul, antenna, kesuvchi asbob va boshqalar.), holatini o‘lchash va elektr signali
sifatida uzatish kerak bo‘ladi. Surgich harakatlanadigan kuch bu holda juda katta
bo‘ladi. Shuning uchun, vosita va o‘rash o‘rtasida ishonchli aloqani ta’minlash uchun
surgichning etarlicha katta siqish kuchiga ega bo‘lish kerak bo‘ladi. Turli elektr
bo‘lmagan miqdorlarni o‘lchash uchun avtomatik qurilmalarda
datchik surgichi
nazorat qilinadigan qiymatni harakatga aylantiradigan sensor elementiga ulanadi.
Sezuvchi elementlar (membranalar, bimetall plastinkalar, suzgichlar va boshqalar)
tomonidan ishlab chiqilgan kuch juda kichikdir. Shuning uchun suzgichni o‘ramga
qattiq bosib bo‘lmaydi.
Sirpanuvchi kontaktning mavjudligi potensiometrik datchikning ishonchliligini
kamaytiradi bu esa uning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Sensorni kuchaytirish uchun
o‘zgarmas kuchlanish va past chastotali o‘zgaruvchan kuchlanish ham ishlatilishi
mumkin. Datchikning kirish
signali nafaqat chiziqli, balki burchakli siljish ham
bo‘lishi mumkin.
O’ralish qarshiligining o‘zgarish qonuniga qarab chiziqli va funksional
potensiometrik datchiklar farqlanadi.
Qarshilik ko‘rsatish usuliga ko‘ra potensiometrik
datchiklar quyidagilarga
bo‘linadi:
•
Lamerlarli doimiy qarshilik ko‘rsatuvchi;
•
Uzluksiz o‘ramli simli;
•
Rezistiv qatlamli.
Lamellar potensiometrik o‘zgartkichlar muayyan konstruktiv kamchiliklari
tufayli nisbatan qo‘pol o‘lchovlar uchun ishlatilgan. Bunday o‘zgartkichlarda maxsus
nominal qiymatda tanlangan doimiy rezistorlar lamellarga kavsharlanadilar.
41
Lamella o‘zgaruvchan o‘tkazuvchan va o‘tkazmaydigan elementlar bilan
tuzilgan bo‘lib, unda tok yig‘uvchi kontaktli siljish sodir bo‘ladi (4.9-rasmga qarang).
Tok yig‘uvchi bir o‘tkazgich elementidan ikkinchisiga o‘tganda
unga ulangan
rezistorlarning umumiy qarshiligi bir qarshilikning nominal qiymatiga mos qiymat
bilan o‘zgaradi. Qarshiliklarning o‘zgarishi keng doirada sodir bo‘lishi mumkin.
O’lchash xatoligi kontakt maydonlarining o‘lchami bilan aniqlanadi.
3.2.2 - rasm. Lamelli potensimetrik o‘zgartkich
Potensiometrik datchiklarda kirish miqdori; ya’ni surgich
siljishi chiziqli yoki
burchak siljishi bo‘lishi mumkin, chiqish miqdori esa reostat qarshiligi miqdoriga
bog‘liq bo‘ladi (3.2.3 - rasm). Potensiometr surgichi detal bilan bog‘langan bo‘lib uni
siljishi elektr zanjiri qarshiligini o‘zgartiradigan bo‘ladi.
3.2.3 - rasm. Reostatli datchik. (a to‘g‘ri karkasli;
(b halqasimon karkasli; c) tavsifi.
