§ 3.2. Rezistiv datchiklar (potensiometrik, kontaktli va tenzometrik datchiklar)

40 
datchikni yoqish uchun potensiometrik tutashuv qarshilikli rezistorlarning ketma-ket 
ulanishi sifatida R
chiq
va (R – R
chiq
) ifodalanishi mumkin (3.2.1 – rasm, b).
Tok datchik o‘ramidan
𝐼 = 𝑈/𝑅
o‘tadi va qo‘llaniladigan kuchlanish ketma-ket 
ulangan rezistorlar orasida
𝑈 = 𝐼𝑅
𝑐ℎ𝑖𝑞
+ 𝑙(𝑅 − 𝑅
𝑐ℎ𝑖𝑞
)
taqsimlanadi (bo‘linadi): agar 
o‘ram qarshiligi uzunligi 
l
bo‘ylab bir tekis taqsimlansa va surgich harakatini x bilan 
belgilasak, u holda datchikning chiqish kuchlanishi 
𝑈
𝑐ℎ𝑖𝑞
= 𝐼 ∙ 𝑅
𝑐ℎ𝑖𝑞
=
𝑈
𝑥
𝑙
.
(3.3)
Shunday qilib, datchikning chiqish signali dvigatelning harakatiga 
proporsionaldir. 
Avtomatik tizimlarda surgich mexanik ravishda qurilmaga ulanishi mumkin 
(klapan, rul, antenna, kesuvchi asbob va boshqalar.), holatini o‘lchash va elektr signali 
sifatida uzatish kerak bo‘ladi. Surgich harakatlanadigan kuch bu holda juda katta 
bo‘ladi. Shuning uchun, vosita va o‘rash o‘rtasida ishonchli aloqani ta’minlash uchun 
surgichning etarlicha katta siqish kuchiga ega bo‘lish kerak bo‘ladi. Turli elektr 
bo‘lmagan miqdorlarni o‘lchash uchun avtomatik qurilmalarda datchik surgichi 
nazorat qilinadigan qiymatni harakatga aylantiradigan sensor elementiga ulanadi. 
Sezuvchi elementlar (membranalar, bimetall plastinkalar, suzgichlar va boshqalar) 
tomonidan ishlab chiqilgan kuch juda kichikdir. Shuning uchun suzgichni o‘ramga 
qattiq bosib bo‘lmaydi. 
Sirpanuvchi kontaktning mavjudligi potensiometrik datchikning ishonchliligini 
kamaytiradi bu esa uning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Sensorni kuchaytirish uchun 
o‘zgarmas kuchlanish va past chastotali o‘zgaruvchan kuchlanish ham ishlatilishi 
mumkin. Datchikning kirish signali nafaqat chiziqli, balki burchakli siljish ham 
bo‘lishi mumkin. 
O’ralish qarshiligining o‘zgarish qonuniga qarab chiziqli va funksional 
potensiometrik datchiklar farqlanadi. 
Qarshilik ko‘rsatish usuliga ko‘ra potensiometrik datchiklar quyidagilarga 
bo‘linadi: 
•
Lamerlarli doimiy qarshilik ko‘rsatuvchi; 
•
Uzluksiz o‘ramli simli; 
•
Rezistiv qatlamli. 
Lamellar potensiometrik o‘zgartkichlar muayyan konstruktiv kamchiliklari 
tufayli nisbatan qo‘pol o‘lchovlar uchun ishlatilgan. Bunday o‘zgartkichlarda maxsus 
nominal qiymatda tanlangan doimiy rezistorlar lamellarga kavsharlanadilar. 

41 
Lamella o‘zgaruvchan o‘tkazuvchan va o‘tkazmaydigan elementlar bilan 
tuzilgan bo‘lib, unda tok yig‘uvchi kontaktli siljish sodir bo‘ladi (4.9-rasmga qarang). 
Tok yig‘uvchi bir o‘tkazgich elementidan ikkinchisiga o‘tganda unga ulangan 
rezistorlarning umumiy qarshiligi bir qarshilikning nominal qiymatiga mos qiymat 
bilan o‘zgaradi. Qarshiliklarning o‘zgarishi keng doirada sodir bo‘lishi mumkin. 
O’lchash xatoligi kontakt maydonlarining o‘lchami bilan aniqlanadi. 
 
3.2.2 - rasm. Lamelli potensimetrik o‘zgartkich 
Potensiometrik datchiklarda kirish miqdori; ya’ni surgich siljishi chiziqli yoki 
burchak siljishi bo‘lishi mumkin, chiqish miqdori esa reostat qarshiligi miqdoriga 
bog‘liq bo‘ladi (3.2.3 - rasm). Potensiometr surgichi detal bilan bog‘langan bo‘lib uni 
siljishi elektr zanjiri qarshiligini o‘zgartiradigan bo‘ladi. 
3.2.3 - rasm. Reostatli datchik. (a to‘g‘ri karkasli;
(b halqasimon karkasli; c) tavsifi. 

Download 7,42 Mb.