42
3.2.4 – rasm. Reostatli datchiklarni umumiy ko‘rinishi
Reostatli datchiklarning afzalligi
– tuzilishini soddaligi,
signalni
kuchaytirishga hojat yo‘qligi, kamchiligi esa sirpanuvchi kontaktlarni bo‘lishidir.
Datchikning tuzilishi
Tuzilishi jihatidan potensiometrik datchik (3.2.5 - rasm) karkas 1 dan iborat
bo‘lib, unda yupqa simdan o‘rama 2 bir qatlamda o‘raladi. Gurgich (cho‘tka) 3 harakati
o‘lchanishi kerak bo‘lgan ob’ektga mexanik bog‘langan o‘rama g‘altaklar bo‘ylab
sirpanadi. O’rama izolyatsiyalangan simdan tayyorlanadi va surgich sirpanadigan iz
dastlab izolyatsiyadan tozalanadi.
3.2.5-rasm. a) Burchakli siljishni o‘lchash potensiometrik datchikning
konstruksiyasi, b) reoxord sxemasi
Karkas odatda tekis yoki silindr shaklida bo‘ladi. Karkas materiallari izolyator
(tekstolit, getinaks, plastmass, keramika) yoki izolyatsiya
qatlami bilan qoplangan
metall bo‘lishi mumkin. Yaxshi issiqlik o‘tkazuvchanligi tufayli metall ramkalar
datchik chiqishida elektr signalining ko‘proq quvvatini olish imkonini beradi. Bunday
karkas uchun material sifatida qalinligi taxminan 10 mkm bo‘lgan oksidlangan
alyuminiy qatlami qo‘llanilishi mumkin. Yigirma barobar kattalashtiruvchi lupa bilan
qaralganda qatlamda yoriqlar yoki notekisliklar bo‘lmasligi kerak. Bunday qatlamning
buzilish kuchlanishi 500 V dan kam emas.
Potensiometrik datchikni o‘rash uchun manganin, konstantan va
qarshilikning
kichik harorat koyeffitsiyentiga ega bo‘lgan boshqa o‘tkazuvchi materiallardan
43
tayyorlangan simlar ko‘p ishlatiladi. Surgichning katta presslash kuchlari bilan
diametri 0,1-0,3 mm bo‘lgan sim, kichik presslash kuchlari bilan-qotishmalardan
tayyorlangan
sim ishlatiladi, ularga platina, kumush, iridiy, rubidiy, osmiy va
boshqalar kiradi. Bunday aniq datchiklarning sim diametri d 0.03-0.01 mm oralig‘ida
tanlanadi.
Sim ba’zi tortilgan holda karkas ustida o‘raladi. Shu bilan birga,
birinchidan,
harorat pasayganda sim va karkas materiallarining chiziqli kengayishining turli harorat
koyeffitsiyentlari tufayli sim tarqalmasligi zarur; ikkinchidan, karkas qizganda sim
cho‘zilishi elastik chegaraga bormasligi kerak. Karkasning qalinligi Ad dan kam olish
tavsiya
qilinmaydi, karkas burchaklarida radius 2d dan kam bo‘lmasligi zarur.
G’altakni yagona qatlami bilan qoplangan va uni o’ramlarini mustahkamlash hamda
himoya qilish uchun ramka ustida sim o‘ralgandan so‘ng, butun yuzasi yupqa tekis etib
bekislotali lak bilan qoplanadi.
O’rama (harakat yo‘li) kontakt yuzasini jilvirlash qumtuproq yoki jilvir qog‘oz,
olmos changli silliqlovchi g‘ildirak va emal izolyatsiyalovchi simlar bilan burilishlar
bo‘ylab-namat aylanasi bilan bajariladi. Yo‘lning kengligi odatda: (2-3)d iborat
bo‘ladi.
3.2.5-rasm
da (a) burchakli almashtirishlarni o‘lchash uchun potensiometrik
datchikning konstruksiyasi keltirilgan. Shuningdek chiziqli olish sensori sifatida, u 1
karkasdan iborat, 2 o‘rash bilan, 3 surgich siljiydi. Harakatlanuvchi surgichdan
signalni olib tashlash uchun qo‘shimcha cho‘tka 4
ishlatiladi, tok yig‘uvchi halqa 5
bo‘ylab suriladi. Burchak ko‘chish datchigining chiqish kuchlanishi surgich o‘qiga
ulangan birlamchi o‘lchagichning harakatlanayotgan qismining aylanish burchagiga
proporsionaldir.
Ba’zi avtomatik qurilmalarda reoxord deb ataluvchi potensiometrik datchik
sifatida ishlatiladi (3.2.5 – rasm, b). Bu cho‘zilgan sim bo‘lib unda polzunok sirpanadi.
Reoxordning qarshiligi rostlagich harakatiga proporsionaldir. Ko‘pincha reoxord
potensiometrik
kuchaytirgichda ishlatilmaydi, balki ko‘prik kuchaytirgichning
elkasiga kiritiladi. Bu holda surgichning harakati qarshilikning o‘zgarishiga aylanadi.
