50
𝐶 =
𝐸∙𝑆
𝑑
, pF. (3.10)
bunda, E-muhitning dielektrik singdiruvchanligi, S-plastinkalar maydoni sm
2
, d-
plastinkalar orasidagi masofa, sm. Sig‘im qarshiligi
𝑋 =
1
2𝜋𝑓𝑐
(3.11)
(
f
-chastota). Oraliq masofa d o‘zgarganda zanjirdagi tok o‘zgarib o‘lchov asbobi
o‘lchanayotgan miqdorni ko‘rsatadi.
§ 3.2.6. Differensial va transformator datchiklari
Transformator datchiklari induktiv datchiklarning bir turi hisoblanadi. Bunday
datchikni transformator deb qarash mumkin, bunda transformatsiya koyeffitsiyenti
o‘ramlar orasidagi o‘zaro induktivlik koyeffitsiyentining o‘zgarishi tufayli o‘zgaradi.
Bunday datchiklar ob’ektning chiziqli va burchak harakatlarini
elektr signaliga
aylantirish uchun ishlatiladi.
Elektroavtomatika tizimlarida rezistor, induktiv va sig‘imli
datchiklar bilan
birga aylanish burchagi datchiklari sifatida selsin va aylanuvchi transformatorlardagi
o‘lchash moslamalaridan foydalaniladi.
3.6.1 - rasmda ko‘rsatilgan transformator datchigi tutashuvida rotor P, g‘altaklari
W
1
va W
2
bo‘lgan o‘zak C mavjud. Bunday datchik ko‘pincha "kuzatish" yoki
differensial transformator deb ham ataladi.
3.6.1 – rasm. Harakatlanuvchi yakorli transformator datchigi sxemasi
Bu burchak harakatlarni o‘lchash uchun turli avtomatik tizimlarida ishlatiladi,
sektor yakori bo‘lib, aylanish burchagi bo‘lgan
j
qiymati o‘lchanadi, va uch-sterjenli
o‘zak, Markaziy novdada qo‘zg‘alish o‘ramidan (birlamchi o‘ram) iborat bo‘lib,
ta’minlash kuchlanish manbai U
manba
ga ulangan.
Ko‘rib chiqilgan datchikning konstruktiv modifikatsiyalari mavjud bo‘lib, ular
yakornining harakatini ikkita o‘zaro perpendikulyar X va Y yo‘nalishda o‘lchashga
imkon beradi. Bu datchiklardan biri aylanuvchi transformator deb ataladi.
51
Induksion tipdagi elektr mashinasi bo‘lgan aylanuvchi transformator (AT)
aylanish burchagini elektr signaliga funksional aylantirish uchun ishlatiladi. AT stator
va rotordan iborat bo‘lib, unga ikkita o‘zaro perpendikulyar bir fazali o‘ramlar
joylashtiriladi (3.8.2-rasm).
3.6.2 – rasm. Aylanuvchi transformator sxemasi
Rotor o‘ramlardan tokni olib tashlash kontakt halqalari va cho‘tkalar yordamida
yoki spiral bo’laklari yordamida cheklangan aylanish burchaklarida amalga oshiriladi.
W
B
o‘ram yoqilganda, o‘zgaruvchan tok U kuchlanish bilan I o‘ramlarida,
pulsatsiyalanuvchi
magnit oqimi hosil qiladi, rotor o‘ramlarida EYUK keltirib
chiqaradi.
Rotorning θ aylanish burchagini neytral holatdan teskari sanaganda EYUKning
qiymati shu burchak sinusiga proporsional, shuning uchun o‘ramni W
sin
sinus o‘ramli
AT deyiladi.
Agar o‘ramlardagi kuchlanish
tushishini inobatga olmasak, unda sinusning
chiqish kuchlanishi
𝑈
𝑠𝑖𝑛
= 𝐾 ∙ 𝑈
𝑠𝑖𝑛
∙ 𝑞.
(3.12)
Bu erda
𝐾 =
𝑊
𝑠𝑖𝑛
𝑊
𝐵
=
𝑊
𝑐𝑜𝑠
𝑊
𝐴
ATni maksimal uzatish koyeffitsiyenti.
Rotor W
cos
ning kosinusi deb ataluvchi ikkinchi o‘ralishida θ
aylanish
burchagining kosinusiga proporsional EYUK induksiyalanadi, chunki bu o‘ralish AT
sinus o‘ralishiga nisbatan 90° bilan siljigan.
Kosinus o‘ramining chiqish kuchlanishi
𝑈
𝑐𝑜𝑠
= 𝐾 ∙ 𝑈
𝑐𝑜𝑠
∙ 𝑞.
(3.13)
52
3.6.2 - rasmda ko‘rsatilgan sxemada AT ning sinus va kosinus o‘ramlari bir xil
qarshilik
𝑍
𝑛.𝑠𝑖𝑛
= 𝑍
𝑛.𝑐𝑜𝑠
kiritilgan, bu esa o‘z navbatida AT xususiyatlarini yaxshilash
uchun xatolarni kamaytirish binobarin, o‘z navbatida chiqish o‘rash
magnit oqimi
(simmetriya) ko‘ndalang tashkil etuvchilarini yaxshi natija berishi uchun
kompensatsiyalanadi.
Yuqori
aniqlikdagi
qurilmalar
bo‘lgan
aylanuvchi transformatorlar
transformator selsinlari o‘rniga avtomatlashtirish tizimlarida ishlatilishi mumkin.
Xatolikning kattaligiga qarab AT to‘rtta aniqlik sinfiga bo‘linadi. AT, selsin kabi,
avtomatlashtirishning inersiz elementlaridir.
