- 4 -
1-BOB. ELEKTRON TAXEOMETRLAR
1.1. Tarixiy ma’lumot
Hozirgi vaqtda geodezik asboblar bozorida elektron taxeometrlar keng
miqiyosda taqdim etilmoqda. Eng mashxur ishlab chiqaruvchi firmalar: Ural
optiko-mexanika zavodi (FGUP PO UOMZ), Leica Geosystems AG, Sokkia, Topcon,
Nikon Trimble (Trimble 2001 yil fevralda Carl Zeiss va Spectra
Precissionfirmalarini birlashtirdi) – texnik va ekspluatatsion xarakteristikalari
bilan bir-biridan farqqiluvchi turli turdagi geodezik asboblarni taklif qilishmokda.
Vaqt o‘tgan sari elektron taxeometrlarning funksional imkoniyatlari o‘zgarishi va
takomillashib borish tarixini ko‘rishimiz mumkin.
Birinchi avlod taxeometrlarida (70-80 yillar) masofa o‘lchash, yo‘nalish va
burchaklardan sanoq olish jarayoni avtomatlashtirildi. O‘lchash natijalari
elektron tabloga chiqarildi, lekin ularni asbobning xotirasida saqlash mumkin
emas edi. Taxeometrning 1-avlodiga TaZM (PO UOMZ) kiradi. TaZMo‘rnatilgan
mikroprotsessor boshkarish, tekshirish vazifasiniva oddiy hisoblash
operatsiyalarini amalga oshiradi: qiya masofa gorizontal qo‘yilishi, nisbiy
balandlik va koordinatalarni aniqlash.
Keyingi avlod taxeometrlarida (80-yillar oxiri va 90 yillarning birinchi
yarmi) o‘lchash natijalarini ma’lumotlarni jamlovchi qurilmaga yozish,
keyinchalik bu ma’lumotlarni interfeys qurilma (adapter) yordamida
kompyuterga uzatish, hamda klaviatura yordamida taxeometrga xarfli-raqamli
ma’lumotlarni yozish imkoni tug‘ildi.Ularning tarkibida yangi yuqori tezlikli
mikro EXMlarni va algoritmik usullarni qo‘llash o‘lchash jarayonida asbob
xatoliklar ta’siri uchun tuzatmani avtomatik ravishda hisobga olish imkonini
berdi. Ikkinchi avlod taxeometrlariga 2Ta5 va TS 1600( Leica AG)taxeometrlari va
Elta ( Carl Zeiss) seriyasidagi asboblar kiradi.
Hozirgi kunda 3Ta5 taxeometrlari ishlab chiqarilmoqda, unda
oldingilaridan farqli RSMSIA xotira kartasi mavjudligi va ma’lumotlarni IBM RS
tipidagi kompyuterlarga bevosita uzatish imkoniyati borligidadir. U dala
- 5 -
o‘lchashlarni qayta ishlash uchun dasturlar paketi bilan ta’minlangan, uni
uchinchi-avlod asboblari qatoriga qo‘shish mumkin.
Uchinchi-avlod taxeometrlari doimiy xotiraga ega bo‘lib, (90-yillarning 2-
yarimidan hozirgi kungacha) qo‘shimcha interfeys qurilmasiz taxeometrdan
ma’lumotlarni personal kompyuterga va aksincha uzatish imkoniyatiga ega.
Asboblar dala jurnali funksiyasini bajaradi va dalada unumli ishlash imkonini
bajaruvchi yordamchi dasturlarga ega, masalan, nuqtalarni joyga ko‘chirish
dasturi; borib bo‘lmas ob’ektning balandligini aniqlash; teskari kesishtirishni
bajarish; takrorlash usuli bilan burchak o‘lchash; burchak va masofa bo‘yicha
siljitish bilan o‘lchashlar va x.o. Bu avlod asboblariga quyidagilar kiradi: TS600
(Leica Geosystems AG).TS600E(geodezik asboblar Yekatirinburg), PowerSet
(Sokkia), Elta C (Carl Zeiss), Geodimeter 600M (Spectra precision), DTM-
501/531/521 (Nikon), Trimble 3600Total Station va boshqalar.
Rejalash ishlarini bajarish vaqtida reykachining turish joyini ko‘rsatish
uchun DTM-501/531/521 taxeometrlari, ko‘rish trubasining korpusida
joylashgan Limin-Guidequrilmasi bilan ta’minlangan. Uning optik o‘qi
kollimatsion tekislikda va ko‘rish trubasining o‘qiga parallel ravishda joylashadi.
Limi – Guide nurlanishi kollimatsion tekislikda vertikal bo‘yicha doimiy va
pirpirab turuvchi ikkita qizil yorug‘lik nurlarga bo‘linadi. Nuqtalarni joyga
ko‘chirishda, yordamchi, qaytargichni uzluksiz va pirpirovchi signallarni
bo‘luvchi tekislikda o‘rnatishi lozim. Yorqin nurlar asbobdan 100 metr
masofagacha aniq ko‘rinadi. Limi – Guidequrilmasi joyga ko‘chirish yo‘nalishni
ko‘rsatishdan tashqari, kechki s’emkada nishonni topishga yordamlashadi va
yuqori aniqlikda qaytargich markaziga to‘g‘rilashni ta’minlaydi.
Zamonaviy taxeometrlar lazerli shovun va ma’lumotlarni kabelsiz
kompyuterga uzatish uchun infraqizil portga ega. Agar kompyuter asbobdan 3
metrdan uzoq bo‘lmagan radiusda joylashgan bo‘lsa, ma’lumotlarni infraqizil port
orqali uzatish mumkin. Ish joyidan ma’lumotlarni ofisga uzatish uchun quyidagi
- 6 -
aloqa zanjirni ko’rish mumkin: Taxeometr – mobil telefon, infraqizil port va
modem bilan ta’minlangan, - ofiskompyuteri.
Yuqorida zikir etilgan barcha takomilashtirishlar taxeometrlarni
mukamallashtiradi va ergonomikasini yaxshilaydi, geodezist ish unumini oshiradi
va shu bilan birga bozorda asbobning raqobat bardoshligini oshiradi.
Topografo-geodezik ishlarni bajarishga yangicha yondoshishi 1997 yili
bozorda paydo bo‘lgan, nishonga avtomatik to’g‘rilanuvchi va nishonni kuzatish
imkoniyatiga ega bo‘lgan motorlashgan taxeometrlardan foydalanish bilan
erishildi. Bularga TSA 1100 – TSA 1800 (Leica Geosystems AG), Elta S (Carl Zeiss),
Geodimeter 600 (Spectra Precision), Trimble5600 Total Station seriyasidagi
asboblar kiradi. Bu taxeometrlar nafaqat topo-geodezik ishlarni bajarishda va
ko‘plab boshqa soxalarida qo‘llaniladi, masalan, yer siljishini kuzatishda, mashina
va kemalar harakatini boshqarishda, robot texnikalarini kalibrovkalashda
ishlatiladi.
Ko‘plab zamonaviy taxeometrlardan, masalan TRS 1100 (Leica Geosystems
AG) va PowerSet (Sokkia)qaytaruvchi plyonkagacha (katafotlargacha) masofa
o‘lchash imkoniyatiga ega.
Geodimeter 468 DR (Spectra Precision), Set 4110 R Sokkia, Trimble 3600
tipida qaytargichsiz masofa o‘lchovchi elektron taxeometrlarning ishlab
chiqarishga joriy etilishi geodezik ishlar texnologiyasini takomillashishiga olib
keldi. Bu asboblar bilan qaytargichlarsiz yoki qaytargichli plyonkalarsiz beton,
tosh yoki po‘lat yuzalargacha 80-100 metrgacha bo‘lgan masofani o‘lchash
mumkin. Baland inshootlarni s’emka qilishda tunellarni profillashda, xususiy
egalikdagi ob’ektlargacha o‘lchashlarda yoki magistrallarda transport oqimi ko‘p
bo‘lganda qaytargichlarsiz masofa o‘lchash usulini qo‘llash juda ham qo‘l keladi.
| 