Sug’oriladigan yerlarda suvdan foydalanishnig o’ziga xos xususiyatlari bo’lib, ular
qonunda quyidagicha belgilab qo’yilgan:
«Sug’orilgan yerlarda kanallar, murakkab muhandislik inshoatlari, meliorasiya shahobchalari
barpo etilganligi ana shunday yerlarning o’ziga xos xususiyatidir. Yerdan foydalanish mulkchilikning
qaysi shakliga asoslanganligidan qat’iy nazar, suv fondi yerlaridan, sug’oriladigan yerlar doirasidagi
xo’jaliklararo kanallar va inshoatlardan, yer osti suvi chiqargichlari yagona suv xo’jaligi tizimi
sifatida foydalaniladi va ular davlat mulki hisoblanib, ularni xususiylashtirish mumkin emas.
Daryolar, magistral kanallar, kollektorlar, suv omborlari va boshqa suv havzalarining sohilbo’yi
mintaqalari, yer osti suvi chiqargichlari sanitariya muhofaza tegralarining I va II poyaslari tabiatni
muxofaza qilish ehtiyojlari uchun yer egalari va yerdan foydalanuvchilardan olib qo’yilishi mumkin.
Sug’oriladigan dehqonchilik ehtiyojlari uchun suv obyektlaridan foydalanish suvlaridan limit
bo’yicha foydalanishning belgilangan tartibiga rioya etgan holda amalga oshiriladi.
Suv olish va uning hisob-kitobini qilish ro’yxatdan o’tkazilgan suv manbalaridan (xo’jalik
kanallarining bosh inshoatlaridan, quduqlardan, nasos stansiyalari va boshqa suv olish inshoatlaridan)
suv ajratish joylarida tuman suv xo’jaligi organi bilan tuzilgan shartnomaga binoan amalga oshiriladi.
Suv manbalari, kanallar, kollektorlar va boshqa suv obyektlaridan foydalanuvchi qishloq va suv
xo’jaligi korxonalari, muassasalari hamda tashkilotlari yer solig’idan ozod qilinadilar».
Lalmikor dehqonchilikda esa ekinlar uchun kerak bo’lgan namlik yil davomida yog’adigan
yog’in miqdoriga bog’liq. Ba’zi mualliflarning hisoblashlaricha, yil davomida yog’adigan yog’inlar
miqdori o’rtacha 500 mm. (zonalar bo’yicha 300-720 mm.)ni tashkil etib, ularning 2/3 ga yaqini (300
mm.) bug’lanib ketadi. Qolgan 1/3 ga yaqini esa tuproq orqali o’simlikka o’tadi.
Yuqorida qayd etilganidek, mamlakatimizda suv zahirasi juda kam. Andijon qishloq xo’jaligi
institutining olimlarining yozishicha, bir davrlarda Amudaryoning suv o’tkazish qobiliyati 41 kub
qilometrga, Sirdaryoniki esa 27,5 kub qilometrga teng edi. Hozirgi paytda har ikkala daryoning suvi
keskin kamaygan va mamlakatda 58 kub qilometr miqdorida suv zahirasi bo’lib, bu mavjud
oborotdagi qishloq xo’jalik yerlarinin 16-17 foizini sug’orishga yetishi hisoblab chiqilgan. Yer osti
suvlaridan foydalanish evaziga suv miqdori 60 kub km ni tashkil etishi hisoblangan. Shuningdek,
O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tomonidan qilingan hisob-kitoblarga ko’ra, 1 kub km
chuchuk suvdan 113 ming tonna paxta, 116 ming tonna poliz va sabzavot, 41 ming tonna meva va
uzum, 7 ming tonna sut, 400 tonna pilla olishda foydalanish mumkin.
166
Suvdan foydalanishda, eng avvalo, suvga bo’lgan talabni aniqlash muhimdir. Buning uchun har
bir ekin turi bo’yicha yil mobaynida 1 gektar yer uchun qancha suv zarurligi aniqlanib, uni umumiy
ekin maydoniga ko’paytirish yo’li bilan topiladi.
Suvdan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi quyidagi ko’rsatkichlar yordamida aniqlanadi:
1 so’mlik xarajatlar hisobiga olingan qishloq xo’jalik mahsulotlarining, mehnat unumdorligining, sof
daromad (foyda) ning o’sishi va shuningdek, 1 kub metr foydalanilgan suv hisobiga olingan qishloq
xo’jalik mahsulotlarining, mehnat unumdorligining va sof daromad (foyda) ning o’sishi hisoblanadi.
Suvdan o’simlikning talabidan kelib chiqqan holda rejali va me’yorda foydalanish yer resurslaridan
foydalanishning va bir butun qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining samaradorligini oshirishga olib
keladi.
Shuning uchun mamlakatimizda suvdan tejab va unumli foydalanish uchun undan
foydalanuvchilar oldiga katta vazifalar qo’yilgan. Bu o’z navbatida yuqorida qayd etilgan qonunning
50 – moddasida, ya’ni «Suv obyektlaridan qishloq xo’jalik ehtiyojlari uchun foydalanuvchilarning
vazifalari» moddasida o’z aksini topgan:
«Suvdan qishloq xo’jalik ehtiyojlari uchun foydalanuvchilar:
Suvdan foydalanishning belgilangan limitlari, rejalari, qoidalari, me’yorlari va rejimlariga
rioya etishlari, tik drenajni inobatga olgan holda foydalanishning barcha turlari uchun ishlatilayotgan
suvni hisobga olib borishlari;
Ichki xo’jalik sug’orish, suv chiqarish va kollektor-drenaj tarmog’i hamda undagi inshoatlarni
va suv chiqarish quduqlarini texnika jihatidan ishga yaroqli holda saqlashlari;
Meliorasiya qilingan yerlarni kompleks rekonstruksiya qilishlari va qishloq xo’jalik ekinlari
hamda o’simliklarni sug’orish, shuningdek yaylovlarga suv chiqarishning maqbul rejimini
saqlashlari;
Suvni tejaydigan texnologiyalar va ilg’or texnikani joriy etish orqali sug’orishning uslub hamda
usullarini takomillashtirishlari;
Qishloq, xo’jalik ehtiyojlari uchun foydalanadigan suv monitoringa asosida salbiy
jarayonlarning sabablari va oqibatlarini bartaraf etishlari;
BElgilab olingan aniq maqsadlarga muvofiq, foydalanilayotgan suvlarning samaradorligini
oshirishlari shart.
Xo’jaliklararo meliorasiya tarmoqlarini ishga yaroqli holda saqlab turish uchun suvdan
foydalanuvchilar qonunlarda belgilangan tartibda irrigasiya-meliorasiya ishlarini bajarishga jalb
etiladilar».
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining2013 yil 19 apreldagi“2013—2017 yillar davrida
sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash va suv resurslaridan oqilona
foydalanish
chora-tadbirlari
to’g’risida”giPQ-1958-sonliqaroridasug’oriladigan
yerlarning
meliorativ holatini yanada yaxshilash, meliorasiya va irrigasiya obyektlari tarmog’ini rivojlantirish,
suv resurslaridan oqilona va tejamkorlik bilan foydalanish, buning asosida qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishining barqaror ishlashini ta’minlash, yerlarning unumdorligini oshirish hamda qishloq
xo’jaligi ekinlari hosildorligini ko’paytirish maqsadida, O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv
xo’jaligi vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, «Yergeodezkadastr» davlat qo’mitasi
tomonidan Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va viloyatlar hokimliklari bilan
birgalikda ishlab chiqilgan quyidagilarni o’z ichiga olgan 2013 — 2017 yillar davrida sug’oriladigan
yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va suv resurslaridan oqilona foydalanish Davlat dasturi
ma’qullangan va hozirda bu Dastur bo’yicha birmuncha ishlar amalga oshirildi.
Qarorda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi sug’oriladigan yerlarning
meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi mablag’lari hisobidan moliyalashtiriladigan 2013 — 2017
yillar davrida sug’oriladigan yerlarni meliorativ yaxshilash bo’yicha ishlarning prognoz
parametrlarida 3852 km. masofada zovurlar qurish va rekonstruksiya qilish, 1257 km. yopiq
gorizontal drenaj shoxobchalarini 75507 km. ochiq zovur-drenaj tizimida ta’mirlash-tiklash ishlarini
olib borish, lizing hisobidan 836 dona meliorativ texnika, mashina va mexanizmlarni yetkazib berish
167
belgilab berilgan. O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetidan markazlashtirilgan investisiyalar
hisobiga moliyalashtiriladigan 2013 — 2017 yillar davrida irrigasiya obyektlarini qurish va
rekonstruksiya qilish esa prognoz parametrlarida 2103 km. masofada kanallar qurish va
rekonstruksiya qilish, 96 dona suv inshoatlarini qurish va rekonstruksiya qilish, 97 kub.m/sek. nasos
stansiyalarini qurish va rekonstruksiya qilish va boshqa qurilish va rekonstruksiya ishlari ko’rsatilgan.
Suv iste’molchilari va fermer xo’jaliklari uyushmalarining mablag’lari hisobidan amalga
oshiriladigan 2013 — 2017 yillar davrida sug’orish tarmoqlarini ta’mirlash va tiklash prognoz
parametrlarida esa 558571 km. sug’orish tarmoqlarini ta’mirlash va tiklash, 174110 dona suv
inshoatlarini ta’mirlash va tiklash va boshqalar belgilangan.
Ana shu amalga oshirilgan keng masshtabli tadbirlar natijasida keyingi yillarda respublikada
yerlarning meliorativ holati yaxshilanib bormoqdi.
|
