Yer resurslaridan samarali foydalanishning omillari va ko’rsatkichlari. Yer

168 
;
Q/XYaYe
SM
YeK 
=
;
SM
Q/XYaYe
YeS
=
Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardan intensiv foydalanishsamaradorligining qo’shimcha 
ko’rsatkichlari ana shu yerlardan olingan natura va qiymat shaklidagi yalpi va tovar mahsulotlari 
hisoblanadi. Yer qaytimi va yer sig’imining natural ko’rsatkichlari alohida olingan xo’jaliklarda yoki 
bir xil tabiiy va iqtisodiy sharoitlarda joylashgan va bir xil ixtisoslashgan xo’jaliklarda alohida 
mahsulot turlarini ishlab chiqarish nuqtai nazaridan qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardan foydalanish 
samaradorligini baholashda foydalanilinadi. Yer qaytimi va yer sig’imining natural ko’rsatkichlari 1 
ga qishloq xo’jaligiga yaroqli yer hisobiga to’g’ri kelgan qishloq xo’jaligi yalpi va tovar mahsulotini 
xarakterlaydi va aksincha: 
;
Q/XYaYe
TM
YaM,
YeQ
=
;
TM
YaM,
Q/XYaYe
YeS
=
Bunda har bir tur qishloq xo’jaligi mahsuloti uni ishlab chiqarish uchun kerak bo’lgan qishloq 
xo’jaligiga yaroqli yerga mos keladi. Yer qaytimining natural ko’rsatkichlariga quyidagilar kiradi:
1 ga yerdan olingan qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi; 100ga haydaladigan yer hisobiga 
to’g’ri kelgan, sentner: g’alla, paxta, kartoshka, sabzavot va boshqalar . 
100 ga qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarga yoki ozuqa ekinlari maydoni hisobiga ozuqa ishlab 
chiqarish, ozuqa birligi. 
100 ga qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlar hisobiga ishlab chiqarish, sentner sut, go’sht (turli xil), 
jun, tuxum, g’alla, paxta va boshqalar. 
Dehqonchilik, chorvachilik yoki butun qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish nuqtai 
nazaridan, shuningdek boshqa turli ixtisoslashgan xo’jaliklarni taqqoslashda, yer resurslaridan 
foydalanishning samaradorligini baholash uchun yalpi va tovar mahsuloti qiymatini, shuningdek 
foydani qishloq xo’jaligiga yaroqli yerga bo’lib hisoblaydigan, yer qaytimi va yer sig’imining 
qo’shimcha qiymat ko’rsatkichlaridan foydalaniladi
. 
;
Q/XYaYe
F
TMK,
YaMK,
YeQ
=
;
F
TMK,
YaMK,
Q/XYaYe
YeS
=
Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardan foydalanish samaradorligini xarakterlaydigan 
ko’rsatkichlarga, shuningdek dehqonchilik, chorvachilik alohida mahsulotlarini ishlab chiqarishning, 
shuningdek tarmoqlar va butun qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining rentabelligi ham kiradi. 
Taqqoslanadigan xo’jaliklarda yer resurslaridan foydalanishning samaradorligini baholashda 
qishloq xo’jaligiga yaroqli yer turlari (haydaladigan yer, pichanzor, yaylov) o’rtasidagi, ya’ni tuproq 
unumdorligi o’rtasidagi farqni hisobga olish zarur. Buning uchun yerni iqtisodiy baholash ballaridan 
foydalaniladi. Taqqoslama (kadastr) yer maydonidan olingan u yoki bu mahsulotni yoki hosildorlikni 
aniqlash uchun haqiqiy ko’rsatkichni 100 ga ko’paytirib va yer bahosi balliga bo’lish kerak. Masalan: 
1 ga yerdan olingan paxta hosildorligi 25 sentner bo’lib, shu yerning iqtisodiy bahosining balli 90 ga 
teng bo’lsa, u holda 1 gektar kadastr maydonidan olingan hosildorlik 27,7(25x 100:90=27,7) 
sentnerni tashkil etadi
. 
Qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni ko’paytirishning zaruriy sharti, hozirgi vaqtda 
ayni dolzarb masala bo’lgan, yer resurslaridan foydalanish samaradorligini sezilarli darajada oshirish 
hisoblanadi. Chunki hozirgi vaqtda respublikada ham, viloyatda ham asossiz ravishda qishloq 
xo’jaligidagi unumlm yerlar oborotdan chiqarilib, sanoat va grajdan qurilishiga, aholiga uy-joy qurish 

169 
uchun berib yuborilmokda. Tuproq erroziyasi, yerdan xo’jasizlarcha foydalanish va boshqa omillar 
ham yerdan foydalanishga salbiy ta’sir ko’rsatmokda. 
Bozor munosabatlariga o’tish, yerga nisbatan davlat mulki monopoliyasini va 
markazlashtirishni bekor qilish, yer munosabatlarining bozor iqtisodiyoti tizimiga faol kirib borishini 
taqozo etadi. 
Yer resurslaridan yuqori, samarali foydalanish—qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligini 
ko’paytirish va tuproq unumdorligini oshirish ta’siri ostida bo’ladi. Bu omillar yerga bo’lgan 
mulkchilik va zonalararo ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasidir.
Birinchi guruh omillar, bu yerga bo’lgan mulkchilik bo’lib, uning shakllari yuqorida 2 bobda 
ta’kidlanganidek quyidagilardan kelib chiqadi: 
1.Yerga bo’lgan xususiy mulk; 
2.Yerga umrbod merosli egalik qilish; 
3.Yerdan foydalanish; 
4.Yerni ijaraga berish; 
5.Yer uchun to’lov. 
Bu shakllardan foydalanishning samaradorligini oshirish o’simlikchilik tarmoqlari iqtisodi 
mavzularida kengroq yoritiladi. 
Yer resurslaridan samarali foydalanishning umumlash-tiruvchi ikkinchi guruh omillari ilmiy 
asoslangan dehqonchilik sistemasi bo’lib, u tuproq unumdorligini tiklaydigan, saqlaydigan va 
oshiradigan, dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarishning qulay sharoit yaratishga yo’naltirilgan, 
kompleks o’zaro aloqador agrotexnik, meliorativ va tashkiliy-iqtisodiy tadbirlarni ifodalaydi.
Respublikamizda ishlab chiqilgan ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasi ekin
maydonlaridan intensiv foydalanishga yo’naltirilgan quyidagi katta kompleks tadbirlarini o’z ichiga 
oladi; 
1.Tuproqning iqtisodiy umumdorligini oshirish bo’yicha amalga oshiriladigan meliorativ 
tadbirlar sistemasi (sug’orish, zaxni qochirish, ximiyaviy meliorasiya va boshqalar). 
2.Tuproqni ishlashining ilmiy asoslangan sistemasi (Akad. Muhammadjonov tavsiyasi). 
3.Almashlab ekish sistemasi. 
4.O’g’itlash sistemasi. 
5.Urug’chilik. 
6.Begona o’tlar bilan, qishloq xo’jalik ekinlari kasalliklari bilan kurashuvchi tadbirlar sistemasi. 
7.Suv va shamol erroziyasiga qarshi kurash tadbirlari sistemasi. 
8.Dalalarni himoya qiluvchi o’rmonzorlar barpo qilish. 
Yer resurslarini muhofaza qilish va foydalanishni nazorat qilishni amalga oshirish ishida 
muhim rolni monotoring o’ynaydi. Yer monitoringi, yerdan foydalanishda salbiy (negativ) jarayon 
oqibatlarini bartaraf etish va ogohlantirish, yer resurslaridan o’zgarishlarni aniqlash, ularni baholash 
uchun yer resurslari holatini kuzatish sistemasini ifodalaydi. Monitoringning vazifasi, shuningdek 
davlat tomonidan yerlarni muhofaza qilish va undan foydalanishni nazorat qilishni, hamma davlat, 
kooperativ va boshqa korxona va tashkilotlar, shuningdek fuqarolarni yer resurslarini muhofaza qilish 
va samarali foydalanish maqsadida yer qonunchiligi talablariga qat’iy rioya qilishni ta’minlashni 
amalga oshirishdan iborat.

Download 8,59 Mb.